Ngôn ngữ học

Giáo sư Đỗ Hữu Châu có lần nhận xét từ láy được xem là một “nốt nhạc” về âm thanh, chứa đựng trong mình một “bức tranh” cụ thể của các giác quan, kèm theo những ấn tượng về sự cảm thụ chủ quan, những đánh giá thái độ của người nói trước sự vật, hiện tượng, tác động mạnh mẽ tới người nghe. Có thể nói sự hiện diện của từ láy có giá trị đặc biệt quan trọng trong các sáng tác văn chương bởi giá trị tượng thanh, tượng hình và biểu cảm mà nó chứa đựng…

40 năm, lượng thời gian để nhìn nhận sự biến động của một ngôn ngữ xét về mặt ngôn ngữ học không phải là dài, nhưng, với sự kiện trọng đại là thống nhất đất nước và tiếp đó là đổi mới và hội nhập có thể coi là tác nhân xã hội đặc biệt quan trọng tác động đến tiếng Việt nói riêng và các ngôn ngữ ở Việt Nam nói chung.

… Theo các nhà ngôn ngữ học, ẩn dụ là phương thức chuyển nghĩa phổ biến trong tất cả các ngôn ngữ. Đó là phép sử dụng từ ngữ được chuyển nghĩa dựa trên cơ sở tương đồng giữa một thuộc tính nào đó của cái dùng để nói và cái muốn nói. Nói cách khác, ẩn dụ là sự chuyển đổi tên gọi giữa hai sự vật có mối quan hệ tương đồng. Ẩn dụ không chỉ là biện pháp làm giàu từ vựng mà còn làm cho nghĩa của từ ngày càng đa dạng, tinh tế không chỉ trong hệ thống ngôn ngữ, trong văn chương, và trong cả lời ăn tiếng nói hàng ngày của chúng ta.

Dưới ánh sáng của ngôn ngữ học tri nhận, ẩn dụ được xem là một trong những hình thức tư duy ý niệm, phản ánh lối tư duy và ý niệm hóa của con người về thế giới xung quanh thông qua các biểu thức ngôn ngữ, một cơ chế nhận thức mà thông qua nó, logic của những khái niệm có tính trừu tượng được thay thế bằng logic của những khái niệm có tính cụ thể hơn. Trong phạm vi bài báo khoa học này, chúng tôi hướng sự quan tâm vào ẩn dụ ý niệm màu sắc, trong đó màu xanh là một ý niệm nguồn ánh xạ sang miền đích khác nhau được người Việt tri nhận.

Trong tiếng Việt phổ thông, từ chầu được dùng để biểu đạt các nghĩa chỉ tên gọi sự vật và chỉ hoạt động. Tùy theo ngữ cảnh giao tiếp và đối tượng được biểu hiện, nó được người
Việt ở các địa phương sử dụng không phổ biến nhưng khá đồng đều giữa các nghĩa trên. Tuy nhiên, trong phương ngữ Quảng Bình và Quảng Trị, từ chầu thường được hiểu, được dùng với nghĩa chỉ điểm thời gian “hồi”, “lúc”, “dạo”, “ngày” và chỉ sự chờ đợi với các nghĩa biểu đạt và các sắc thái cảm xúc khác nhau.

…Như vậy, những năm gần đây, xu hướng vận dụng cách tiếp cận liên ngành để nghiên cứu các vấn đề văn hoá tiếp tục được lưu tâm. Tuy nhiên, việc đặt vấn đề vận dụng các phương pháp cơ bản của ngôn ngữ học để tiếp cận các vấn đề của nhân chủng học một cách hệ thống và nâng nó lên thành một phương pháp liên ngành trong nghiên cứu nhân chủng học thì vẫn đang còn nhiều điều cần thảo luận. Bài viết này phân tích khả năng vận dụng phương pháp so sánh – lịch sử, một trong ba phương pháp cơ bản của ngôn ngữ học, vào việc tìm hiểu lịch sử, văn hoá của một cộng đồng người (với trường hợp cụ thể là tiếng Việt và những hiện tượng văn hóa của người Việt)…

Năm 1950, về quá trình phát triển chữ Quốc ngữ, sách Việt Nam Văn học Sử yếu của Dương Quảng Hàm có đoạn: “Các giáo sĩ người Âu khi đến nước ta truyền giáo vào thế kỷ thứ XVII, thấy ở xứ ta chỉ có chữ Nôm là thứ chữ dùng để viết tiếng Nam nhưng chưa có chuẩn đích và học lại mất rất nhiều công phu, nên mới mượn các mẫu tự La Mã đặt ra chữ Quốc ngữ để tiện việc dịch sách, soạn sách cho con chiên xem…

Theo truyền thống người Việt Nam, danh xưng “Hùng vương” bao đời nay đã được lưu truyền qua truyền khẩu và thư tịch, tuy nhiên vào đầu thế kỷ XX, Henri Maspéro [6] đã lần đầu tiên phủ nhận danh xưng này và cho là tiền nhân Việt đã nối tiếp sự lầm lẫn văn tự giữa chữ “Lạc” 雒 thành chữ “Hùng” 雄  trong thư tịch Hán để tự nhận là “Hùng” vương, nhưng thật ra  phải là “Lạc” vương mới đúng. Sau đó, giới học giả Việt Nam từ Bắc đến Nam đã mở ra những cuộc bút chiến sôi nổi về “Lạc” vương và “Hùng” vương…

Trong lí thuyết ngôn ngữ học hiện đại, văn bản nghệ thuật là một diễn ngôn và được đặc trưng bằng các yếu tố kí hiệu và mã hoá kí hiệu, hoàn cảnh giao tiếp và ngữ vực của cuộc giao tiếp. Các yếu tố đó bị chế định bởi các quy tắc của ngôn ngữ và các phạm trù văn hoá. Từ mô thức đó của hoạt động sáng tạo và tiếp nhận văn chương, bài viết trình bày về các khả năng tích hợp kiến thức ngôn ngữ học vào việc phân tích tác phẩm văn chương: (1) Tìm tiêu điểm thông tin, tìm các dấu hiệu tu từ, tìm nghĩa từ điển và nghĩa văn bản của yếu tố ngôn ngữ; (2) phân tích nghĩa sự tình và nghĩa tình thái, nghĩa tường minh và nghĩa hàm ẩn của phát ngôn; (3) phân tích vai trò của các câu trong đoạn và gánh nặng ngữ nghĩa của chúng…

 Là một tộc người trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam, người Khmer đã sinh sống lâu đời ở đồng bằng sông Cửu Long. Người Khmer có tiếng nói và chữ viết riêng, nhưng cùng chung một nền văn hoá, một lịch sử bảo vệ và xây dựng tổ quốc Việt Nam. Đồng bào Khmer sống xen kẽ với đồng bào Kinh, Hoa trong các phum, sóc, ấp. Chính trong đời sống cộng cư ấy, sự ảnh hưởng qua lại giữa tiếng Khmer và tiếng Việt diễn ra như một quy luật tất yếu của ngôn ngữ…

Chữ Nôm là loại văn tự mượn chữ Hán để ghi âm tiết của tiếng Việt, đây là văn tự biểu âm kiêm biểu ý24. Trước nay đã có khá nhiều cách phân loại cấu trúc chữ Nôm khác nhau. Nhưng đặc điểm dễ nhận thấy rằng, phần lớn các cách phân loại ấy (tiêu biểu như mô hình của Gs Nguyễn Tài Cẩn, chia chữ Nôm làm 10 loại khác nhau) chỉ là những nghiên cứu mang tính thao tác, và phần nào bị chi phối với mục đích đại chúng hóa khoa học…

Việt Nam cũng như các nước Nhật Bản, Triều Tiên và Hàn Quốc trong quá trình giao lưu, tiếp xúc với văn hoá Hán, đã sử dụng chữ Hán và tiếng Hán trong một thời gian rất dài. Ở Việt Nam, chữ Hán có mặt từ sớm, có thể kể từ những thế kỷ trước Công nguyên. Từ năm 939 trở về sau, khi Việt Nam giành được độc lập, chữ Hán vẫn được thịnh hành và khẳng định vị trí quan trọng của nó trong đời sống chính trị, văn hoá, xã hội của người Việt. Chữ Hán trở thành một phương tiện quan trọng để nâng cao dân trí, thi cử, đào tạo nhân tài và phát triển văn hoá dân tộc từ thế kỷ X đến thế kỷ XX…

Nam Bộ cũng có đầy đủ địa hình: núi, rừng, cao nguyên, đồng bằng, biển đảo như ở Bắc Bộ. Nhưng phần lớn là nằm trên địa hình đồng bằng với nhiều dòng chảy khác nhau. Thực địa này đã được phản ảnh qua địa danh ở Nam Bộ….

 Đây là một lĩnh vực nghiên cứu mới của ngôn ngữ học xã hội, mà nhóm nghiên cứu Langage et Travail (Hoạt động ngôn ngữ và Lao động), đứng đầu là B. Gardin. Như M. Lacoste đã chỉ, nó lấy đối tượng nghiên cứu là các cách thức mà những hoạt động xã hội được hình thành thông qua lời nói hằng ngày và dựa trên dữ liệu phân tích chủ yếu là những tương tác lời nói.