Sử liệu

Văn bia này xưa kia thờ Đại vương Thiều Thốn. Theo gia phả, họ Thiều sống Triệu Hạ, Thiệu Đông (nay thuộc Đông Tiến, Đông Sơn, Thanh Hóa) Thủy tổ là Cụ Thiều Kim Tinh đến đời cụ Thiều Thốn thuộc hệ thứ 3, là khai quốc công thần, Đặc tiến Phụ quốc Thượng tướng quân, Thượng tể kiêm Kim ngô vệ, Phò mã Đô úy, Thượng trụ quốc. Đời sau, gia phong mỹ tự là Phù vận, Tế thế, An dân, Hộ quốc, Dực thánh, Hoằng hưu, Trung lộc Hiển hựu, Phổ trạch, Chí nhân, Hậu đức, Dũng cảm, Khoát đạt, Đại độ, Khoan nhân, Trung chính, Long ân, Hiển túc, Công cao, Đức mậu, Diên ứng, Hiển linh Đại Vương…

… Thời Lê – Trịnh, số Văn từ ở hàng phủ được dựng không thật nhiều, trong đó nổi bật là Văn từ phủ Tam Đới. Tuy dấu tích đã mai một, song bài văn bia của Văn từ này dựng năm Nhâm Ngọ niên hiệu Chính Hòa thứ 23 (1702) hiện còn đã cho biết khá cụ thể Văn từ phủ Tam Đới thời Lê – Trịnh…

Đỗ Khắc Chung là một trong những công thần của nhà Trần, nên được mang quốc tính, đổi là Trần Khắc Chung. Năm 1289 ông là một danh nho, có nhiều công lao trong kháng chiến chống ngoại xâm. Tuy là người thuộc đất Hải Dương, nhưng ông lại có nhiều dấu tích ở Vĩnh Phúc. Qua điều tra thực tế, chúng tôi bước đầu liệt kê được các địa phương ở Vĩnh Phúc thờ cúng ông…

Bài viết này trước hết khái quát về các bộ luật ở Việt Nam và nét đặc sắc nội dung bộ Hoàng Việt luật lệ, cũng như quá trình biên soạn bộ luật này và ý nghĩa, giá trị nổi bật của bộ luật. Qua đó góp phần đánh giá về sự đóng góp quan trọng của vị Tổng tài biên soạn bộ luật này – Nguyễn Văn Thành.

Tôi không phải là một chuyên gia về lịch sử, đặc biệt là về nhà Nguyễn, nhưng thỉnh thoảng tôi cũng có những nghĩ suy và thực ra là từ những năm giữa thập kỷ 70 cho đến gần đây, đầu xuân Bính Tý 1996. Tôi vẫn thường qua lại xứ Huế và viết dăm bẩy bài về vị thế địa – văn hóa của xứ Huế và vai trò của các chúa Nguyễn, bắt đầu từ chúa Tiên Nguyễn Hoàng (1558-1613) đến các vua đầu nhà Nguyễn, mở đầu là vua Gia Long (1802- 1820) và kết thúc là vua Bảo Đại (1925-1945)….

 Giao thông hàng hải nói chung và thương mại đường biển nói riêng là việc không thể thiếu tại các quốc gia có biển. Việt Nam cũng không nằm ngoại lệ. Từ thế kỷ thứ XI dưới triều Lý, các nước lân bang có thế mạnh về hàng hải đã bắt đầu đặt mối quan hệ bang giao thông qua đường biển với Đại Việt. Năm 1149, với việc thành lập cảng Vân Đồn, hàng hóa theo các tàu nước ngoài đã tấp nập đến và đi từ thương cảng này…..

Trong phạm vi bài viết này, chúng tôi muốn tìm hiểu thêm mối quan hệ giữa “Hoàng Việt luật lệ” của nhà Nguyễn với “Đại Thanh luật lệ” của nhà Thanh, trên cơ sở khảo cứu một cách cụ thể văn bản của “Hoàng Việt luật lệ” và “Đại Thanh luật lệ” (từ cấu trúc bộ luật đến số lượng, tên gọi điều luật, nội dung các điều luật, điều lệ) để hy vọng có được cái nhìn khách quan hơn đối với “Hoàng Việt luật lệ”.

….Mùa Hạ năm 1738, Võ vương Nguyễn Phúc Khoát sau khi kế thừa ngôi chúa đã quyết định bỏ dinh phủ bên bờ sông Bồ (tức phủ Bác Vọng) để quay trở lại đất Phú Xuân xây dựng thủ phủ mới. Đây cũng là địa điểm cuối cùng trong 8 lần dời dựng thủ phủ ở Đàng Trong của các chúa Nguyễn. Phủ Phú Xuân lần thứ hai này nhanh chóng được kiến thiết trở thành một đô thị trung tâm của vương quốc. Năm 1754, Võ vương nâng cấp Phú Xuân từ “phủ” trở thành “Đô thành” và mở rộng quy mô xây cất đô thị đầu não này…

…Có thể nói, tại khu vực Huế trong các thế kỷ XVII-XVIII, nếu nói về địa điểm xây dựng trung tâm đô thị thì chỉ có 2: Kim Long và Phú Xuân, nhưng trên thực tế lại có đến mấy lần quy hoạch và kiến thiết đô thị: Thời kỳ thủ phủ Kim Long (1636- 1687), thời kỳ thủ phủ Phú Xuân lần thứ nhất (1687-1712), thời kỳ Đô thành Phú Xuân (1738-1775) và thời kỳ Kinh đô Phú Xuân của triều Tây Sơn (1786-1801)….

Khu khai quật 18 Hoàng Diệu nằm trong Hoàng thành Thăng Long thời Lê thì có lẽ không cần phải nói thêm nữa, nhưng nó nằm ở trung tâm Hoàng thành hay chỉ là khu vực phía Tây Hoàng thành như nhiều văn bản công bố lâu nay?. Trong khu vực được coi là Hoàng thành Thăng Long, nói như PGS. TS Nguyễn Thừa Hỷ vào thời Lý – Trần không hề có khái niệm Hoàng thành, vậy thì toà thành hiện hữu ấy phải được gọi là thành gì?

Bài viết này cố gắng tập trung phục dựng toàn cảnh bức tranh các hải cảng miền Đông Bắc nước ta nhằm làm sáng tỏ vai trò của một số địa điểm trong hệ thống thương mại liên hoàn của Đàng Ngoài ,thế kỷ XVII. Do giới hạn về thời gian và dung lượng, chuyên luận sẽ tập trung vào hai khu vực trọng yếu là vùng cửa sông Thái Bình và hải cảng Tinnam (4). Để thuận lợi cho những thảo luận về ngoại thương Đàng Ngoài thế kỷ XVII về sau, phần tiếp theo sẽ giới thiệu vắn tắt một số vấn đề về ngoại thương Việt Nam trong các thế kỷ trước đó.

Súng thần công là trọng pháo, loại vũ khí rất quan trọng tạo nên sức mạnh cho quân đội dưới thời quân chủ. Các triều đại phong kiến Việt Nam biết sử dụng trọng pháo vào thời điểm nào chưa có tư liệu chính xác cho biết, nhưng theo đại việt sử ký toàn thư thì khoảng thế kỷ XIV khi Chămpa tấn công Việt Nam, vua Chăm là Chế Bồng Nga đã chết vì đạn trọng pháo của Việt Nam (năm 1390). Đến thế kỷ XVII, dưới thời Nguyễn, hỏa lực của trọng pháo đóng một vai trò rất quan trọng trong sự thành bại của quân đội, lúc này trọng pháo được người Việt gọi là súng thần công.

Thời Lê sơ nói riêng và vương triều Hậu Lê nói chung đã trở thành đối tượng nghiên cứu của nhiều nhà sử học, chính trị, văn học, văn hóa… Các vấn đề như: khởi nghĩa Lam Sơn, “thể chế lưỡng đầu”, giáo dục – khoa cử, chính trị, hệ thống quan chức… các nhân vật như Lê Thái Tổ, Lê Thánh Tông… đã được các nhà nghiên cứu tìm hiểu dưới nhiều góc độ. Tuy nhiên, chưa có một nghiên cứu riêng về tước vị. Hệ thống tước vị thời Lê sơ mới chỉ được đề cập rải rác trong các bộ quốc sử, các công trình sử học và nghiên cứu sử học hiện đại, tiêu biểu là các công trình….

Tựu trung, qua những dẫn giải ở trên, đến đây, có thể nói rằng, cho đến khoảng thập niên 1940, các nơi thờ Mẫu Liễu được biết đến nhiều tại địa bàn Hà Nội là đạo quán Bích Câu, đền Văn Tân, chùa Ngọc Hồ (chùa bà Ngô), đền Sùng Sơn vọng từ. Cái tên “Phủ Tây Hồ” có lẽ chưa xuất hiện. Hệ thống đền phủ thờ Mẫu Liễu mang tính quốc gia lúc đó là hệ thống gồm ba trung tâm Phủ Giày – Phố Cát – Đền Sòng, chưa có PTH; nói khác đi, PTH chưa bước vào, hay chưa được thâu nạp vào, hệ thống đền phủ thờ Mẫu Liễu mang tính quốc gia..

Qua sơ bộ khảo sát cụm tín ngưỡng PTH ngày nay (xem Hình 1), đặc biệt là qua bài trí tượng thờ và tư liệu Hán Nôm liên quan trong Phủ chính, chúng tôi cho rằng: 1. Định thuyết trước nay cho rằng PTH được xây dựng vào thế kỉ 16 là không có cơ sở tư liệu vững vàng; nói cách khác: không thể có PTH từ thế kỉ 16. 2. Với tình hình tư liệu hiện tại, chỉ có thể nói rằng, PTH như ngày nay được hình thành rất muộn, có lẽ là vào giai đoạn cuối của thời Nguyễn (thời Bảo Đại, thậm chí có thể là trong thập niên 1940). 3. Tiền thân của PTH là ngôi đền của làng Bảo Khánh (Bảo Khánh linh từ 寶慶靈祠), bên cạnh đền có một ngôi chùa nhỏ. Có lẽ chính xác hơn là: cả khuôn viên PTH ngày nay vốn được gọi chung là Bảo Khánh linh từ;…

Bài viết này, chủ yếu dựa vào tư liệu văn bản thu thập được trong quá trình điều tra điền dã tại một điểm tín ngưỡng có không gian vật lí hẹp – Phủ Tây Hồ – và tư liệu hữu quan ở diện rộng hơn, sẽ đưa ra đoán định về thời điểm xuất hiện của điểm tín ngưỡng ấy. Khác với hầu hết các nghiên cứu trước đây (thường mặc nhiên xem Phủ Tây Hồ như thấy hiện nay đã ra đời từ thế kỉ 16, tức ngay sau cuộc xướng họa thơ văn kì thú giữa Liễu Hạnh và Phùng Khắc Khoan), nghiên cứu của chúng tôi chỉ ra rằng, Phủ Tây Hồ được hình thành rất muộn, có lẽ là vào giai đoạn cuối của thời Nguyễn (nửa đầu thế kỉ 20)…

Việt sử cương mục tiết yếu (viết tắt là Tiết yếu) là một bộ thông sử của nhà sử học Đặng Xuân Bảng (1) ghi chú các sự kiện lịch sử từ thời Hùng Vương đến hết triều Tây Sơn (1802), có kèm theo các phần “án”, chú, bình, khảo… là những công trình khảo chứng lịch sử lớn nhỏ của tác giả và nhiều sử gia khác.

Từ “nhượng địa” (la concession) xuất hiện lần đầu tiên trong lịch sử Hà Nội thời Pháp thuộc vào năm 1874, trong hiệp ước về việc Pháp thỏa thuận rút quân khỏi Hà Nội, giao trả lại thành cho triều đình nhà Nguyễn do Philastre, đại diện của Soái phủ Sài Gòn ký với đại diện triều đình là Nguyễn Văn Tường ngày 6-2-1874…

Trải qua các triều đại, ở Trung Quốc cũng như ở Việt-nam, các học giả đã nhiều lần trình bày có hệ thống và có bề sâu từng phần nhân đạo quan Nho giáo. Nơi này nơi nọ, một số không ít học giả trình bày thiên đạo quan tuy không sâu bằng và không hệ thống lắm. Song, nhà Nho Việt-nam cũng như nhà Nho Trung Quốc, dù đã ghi chép, bình luận, học tập rất nhiều về lịch sử, đặc biệt là lịch sử chính trị, nhằm rút từ đó những nguyên lý chỉ đạo sự hành động của nhà vua, quan lại và thường dân, thực ra không thấy một ai đã trình bày được một lịch sử quan có đầu đuôi.