Vài nét về TỤC NGỮ MỚI (Phần 2)

LÊ THỊ HỒNG MINH
(Tiến sĩ, Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn, ĐHQG-HCM)

     2.1.2. Tục ngữ sáng tạo mới

     – Tìm tòi những câu tục ngữ có cách thể hiện mới

     Bên cạnh sự kế thừa, tục ngữ mới còn thể hiện sự tìm tòi những cách diễn đạt mới:

NỘI DUNG	TỤC NGỮ XƯA	TỤC NGỮ MỚI
– Sự chênh lệch, không tương xứng, thấp vói lên cao:	Đũa mốc chòi mâm son.	– Cống rãnh sóng sánh với đại dương. – Chim cú đú phượng hoàng.
– Thật thà thường thiệt thòi	Thật thà là cha đứa dại	– Thật thà ăn cháo, Bố láo ăn cơm. – Thật thà thẳng thắn thường thua thiệt Lọc lừa luồn lách lại leo lên/ lại lên lương
– Sự bất tương xứng giữa thể xác và trí tuệ	Đầu óc ngu si, Tứ chi phát triển	– Đầu to, óc bằng quả nho.
– Nghịch lý khi hoàn cảnh đổi thay	Cá ăn kiến, kiến ăn cá	– Em nai vàng ngơ ngác, quần chết bác ngựa săn.

     – Những câu tục ngữ thể hiện quan điểm mới, trái ngược với quan điểm của các thế hệ xưa

     Nói về hình thức của một con người, xưa có câu: Cao chê ngỏng, Thấp chê lùn, Béo chê béo trục béo tròn, Gầy chê xương sống xương sườn hở ra thể hiện sự khắt khe, cầu toàn trong việc nhận xét người khác hoặc trong chọn lựa đối tượng để kết hôn của những người khó tính, đặc biệt là các bậc phụ huynh. Các bạn trẻ bây giờ thì có quan niệm trái lại: Mập đẹp, cao sang, ốm dễ thương, lùn quý phái. Đó là quan điểm “không có người nào xấu…”.

     Xưa, ế thì các bậc cha mẹ lo lắng. Quan điểm truyền thống thường là phê phán, giễu cợt những người đã lớn tuổi mà chưa có gia đình. Con gái lớn chưa có chồng, cha mẹ nóng ruột, coi là “bom nổ chậm” trong nhà. Giờ, giới trẻ chẳng những không lo lắng, vẫn ung dung và còn có vẻ tự hào: Ế là xu thế của thời đại. Nó không phải chỉ là sự biện hộ, mà phản ánh một sự thật đáng báo động ở các nước tiên tiến và ở các thành phố lớn ở Việt Nam. Xã hội hiện đại hóa, công nghiệp hóa. Không chỉ ở các nước Âu, Mỹ, mà giờ đây, thanh niên các nước châu Á như Nhật Bản, Hàn Quốc,… cũng có xu hướng thích sống độc thân, ngại kết hôn. Việt Nam cũng không ra ngoài quy luật đó.

     Xưa, đề cao đạo đức: Cái nết đánh chết cái đẹp. Nay, tưởng như vẫn giữ được nếp xưa, nhưng thực ra chạy theo hình thức, nhan sắc: Cái nết đánh chết cái đẹp, Cái đẹp đè bẹp cái nết.

     – Những câu tục ngữ hoàn toàn mới

     Ngoài những câu ít nhiều có liên quan đến những gì TNX đề cập, TNM còn có những câu hoàn toàn mới về nội dung cũng như hình thức biểu đạt, kiểu như: Chuẩn không cần chỉnh, Ăn chơi sợ gì mưa rơi, Người đẹp dao kéo, Phi công trẻ lái máy bay bà già,…

     2.2. Nội dung của tục ngữ mới

     TNM là bức tranh, là tấm gương phản ánh xã hội Việt Nam hiện đại trên nhiều phương diện.

     2.2.1. Tục ngữ mới phê phán những hiện tượng tiêu cực trong xã hội

     Nội dung lớn nhất mà TNM thể hiện là sự phê phán những hiện tượng tiêu cực. Nó thể hiện nhu cầu và đặc trưng của văn học: phản ánh xã hội, thể hiện những bức xúc trong đời sống,…

     Nó chê trách lối sống “mờ mờ nhân ảnh”, nhạt nhòa, vô nghĩa: Sống cho qua ngày, chờ ngày qua đời.

     Nó trăn trở trước nghịch cảnh đã trở thành điệp khúc trong lao động, sản xuất nông nghiệp: Được mùa, mất giá/rớt giá.

     Nó cho thấy cái trớ trêu của các ngành kinh doanh, ngân hàng: Đứng cho vay, qùy xuống đòi; cái nghịch lý trong mối quan hệ giữa đạo đức và sự hưởng thụ: Thật thà ăn cháo, bố láo ăn cơm,…

     Các hiện tượng tham nhũng, hối lộ, chạy chức, ỷ quyền, nạn ô dù,… nhan nhản trong xã hội, không ngày nào, không thấy xuất hiện đầy rẫy trên mặt báo. Tục ngữ mới phản ánh những hiện tượng này bằng những câu ngắn gọn:

– Của công chia ba, của nhà chia đôi.

– Ăn quen, nhịn không quen.

– Tiền kho, bạc núi không bằng dấm dúi một chức.

– Cả đời phấn đấu không bằng cơ cấu một giây.

– Gái đẹp nhờ vàng, quan sang nhờ quyền.

– Sách mười bồ thua một ô che đầu.

     TNM phản ánh thực trạng xã hội hiện nay: đạo đức xuống cấp. Nó phê phán lối làm ăn chụp giật, thiếu uy tín:

– Đất lành chim đậu,/ Chim chưa đậu đã nhậu hết chim.

– Mời gọi đầu tư,/ Trên rải thảm, dưới rải đinh;

     TNM châm biếm lối hành xử, cạnh tranh không lành mạnh, vô đạo đức:

– Tứ đẳng huyền đai không bằng dao phay chém lén.

– Muốn thắng trong điền kinh thì tốt nhất vừa chạy vừa rải đinh…

     Câu tục ngữ thứ hai này phê phán kép hai vấn đề làm nhức nhối dư luận xã hội: nạn đinh tặc và lối hành xử, cạnh tranh không chỉ không fair play mà còn phi nhân tính, phi đạo đức,…

     TNM phơi bày bộ mặt thật của những kẻ sống vì tiền, giàu thủ đoạn:

– Tài năng có hạn,/ Thủ đoạn vô biên.

– Yêu nhau vì sinh lý,/ Quý nhau vì đồng tiền.

     Yêu quý gì nhau! Chẳng qua, Yêu nhau vì sinh lý. Quý nhau vì đồng tiền. Có thể nói, đây là cách nói vỗ mặt, “nói thẳng đập mạnh”, vạch trần bản chất của những kẻ đạo đức giả, của cái mà nhiều kẻ rêu rao là tình nghĩa trong một xã hội mà đồng tiền ngự trị, khuynh loát. Những nhận xét, phê phán ở đây hết sức sắc nhọn.

     TNM chỉ ra tình trạng tài năng không được tôn trọng. Việc tuyển dụng hay vị trí xã hội được cất nhắc là nhờ là: Nhất hậu duệ, Nhì quan hệ, Ba tiền tệ, Bốn huynh đệ, Năm trí tuệ; phản ánh tình trạng kỷ cương, phép nước không được tuân thủ, tôn ti trật tự không được giữ gìn:

– Trên bảo, dưới không nghe.

– Trên nóng, dưới lạnh.

     (Tất nhiên những câu này còn có thể được người nghe hiểu theo nghĩa khác, tùy ngữ cảnh).

     2.2.2. Tục ngữ mới phản ánh được những dấu ấn của thời hiện đại

     Thời đại của internet, của toàn cầu hóa. Xu hướng hội nhập với thế giới. Tiếng Anh lên ngôi… ghi dấu trong những câu thành ngữ, tục ngữ:

– Con ơi nhớ lấy câu này
   Cướp đêm là hack (cướp), cướp ngày admin (quản trị mạng).

– Ta về ta tắm ao ta,
   Forever alone (vĩnh viễn đơn độc).

     Phản ánh được những khía cạnh nào đó của thời hiện đại: những biến đổi trong xã hội hiện đại: sự xuất hiện của hiện tượng mới, những yếu tố mới.

– Bể học vô biên…
  Quay đầu là hiphop.

– Đã xấu mà lại còn xa
  Đã sida lại còn xông pha hiến máu.

      Khi hiện tượng đồng tính, giới thứ ba trở nên công khai, được xã hội thừa nhận, với sự ra đời của nhiều bài báo, nhiều bộ phim, thì những từ nói về họ cũng xuất hiện trong tục ngữ, thành ngữ của giới trẻ.

– Đẹp trai nhưng hai phai (hi-fi)

     Hi-fi là âm đọc Việt hóa tiếng Anh của từ high fidelity (độ trung thực cao), vốn được dùng nhiều trong kỹ thuật và toán học, nhất là dùng cho máy móc điện tử. Các bạn trẻ đã dùng từ này làm tiếng lóng để chỉ những người đồng tính, do “high” có âm đọc giống “hai”, ngầm chỉ người có hai giới tính.

– Trăm lời anh nói không bằng làn khói A còng.

– Đẹp nhờ dao kéo/ Người đẹp dao kéo.

     Khi sắc đẹp lên ngôi, đầy những cuộc thi hoa hậu, người mẫu, người đẹp, thời trang,… thì cũng xuất hiện những câu như nhan sắc có hạn, thủ đoạn vô biên để nói về những scandal của sao Việt và bóng tối ở hậu trường của showbiz, hay cụm từ người đẹp dao kéo cho thấy trào lưu hình thức và sự phát triển của công nghệ thẩm mỹ đã cho ra đời hàng loạt những nhan sắc công nghiệp.

     Xu hướng yêu và kết hôn giữa những nam thanh niên trẻ với những người phụ nữ lớn tuổi hơn ngày càng phổ biến đã cho ra đời câu Phi công trẻ lái máy bay bà già.

     Những câu TNM trên như những mảnh ghép phản ánh cho thấy những thay đổi trong đời sống hiện đại: căn bệnh thế kỷ sida, trào lưu hip hop, cuộc cách mạng công nghệ 4.0, xoay quanh những chủ đề: gia đình, tình yêu, tình bạn, việc học tập, làm việc,…

     2.2.3. Tục ngữ mới có khi là một lời cảnh báo, cảnh tỉnh

– Hãy cứ chơi cho hết đời trai trẻ,/ Để về già lặng lẽ đạp xích lô.

– Muốn giàu nuôi cá,/ Muốn khá nuôi heo,/ Muốn nghèo… nuôi gái.

– Tham ăn hôm trước, tù rước hôm sau.

– Học mà không chơi đánh rơi tuổi trẻ,/ Chơi mà không học bán rẻ tương lai.

     2.2.4. Tục ngữ mới thể hiện ước mơ, nguyện vọng của tuổi trẻ

     Tuy có số lượng không nhiều, nhưng TNM có những câu thể hiện niềm mơ ước, sự phấn đấu và phong cách sống mới của không ít người trong lớp trẻ: Một vợ, hai con, ba lầu, bốn bánh.

     Ở đó thể hiện khát vọng làm giàu và lối sống hiện đại.

     2.2.5. Một số nội dung khác

     Tản mát, TNM có một số câu thể hiện nội dung khác, kiểu như: một nhận xét hay một cách hành xử: Bình thường như cân đường, hộp sữa, May mắn đã mỉm cười, một thái độ sống: Đời rất dở nhưng vẫn phải niềm nở, hay có khi là một tâm trạng: Không thể hoãn cái sự sung sướng lại…

     2.3. Nghệ thuật của tục ngữ mới

     2.3.1. Tục ngữ mới kế thừa những phương pháp nghệ thuật truyền thống

     – Chơi chữ: TNM có nhiều cách chơi chữ: nói lái: Cố quá thành quá cố, Đơn giản như đang giỡn (phương ngữ và cách phát âm miền Nam, “đơng giảng” nói lái thành “đang giởng”), dùng từ đồng âm khác nghĩa: Học đi đôi với hành, Hành đi đôi với tỏi, hay hình thức chơi chữ bằng cách dùng cùng phụ âm đầu: Thật thà thẳng thắn thường thua thiệt, Lọc lừa luồn lách lại leo lên/ lại lên lương.

     – Lối đối chữ, đối ý: Phi công trẻ lái máy bay bà già (đối lập già – trẻ), Yêu nhau trong sáng, phang nhau trong tối (đối lập sáng – tối, yêu nhau – phang nhau).

     – Nhân hóa: Học mà không chơi đánh rơi tuổi trẻ, Chơi mà không học bán rẻ tương lai.

     – Lối ví von: Chuyện nhỏ như con thỏ, Trăm lời anh nói không bằng làn khói A còng.

     – Dùng ẩn dụ, hoán dụ: Cống rãnh sóng sánh với đại dương, Được ăn cả, ngã… về hưu.

     – Vần: cũng như tục ngữ truyền thống, tục ngữ mới có nhiều cách sử dụng vần khá linh
hoạt, nhưng chủ yếu là vần liền và vần cách:

     Vần liền: Đau đầu vì tiền, điên đầu vì tình. Dường như suốt bao thế kỷ người ta vẫn không ngừng đau đầu, điên đầu vì hai chữ tiền và tình. Mãi mãi, tiền và tình là bài toán khó của muôn đời. 

     Vần cách: Dân thường chơi đẹp, Đè bẹp dân chơi; Nhan sắc có hạn, Thủ đoạn vô biên.

     2.3.2. Yếu tố hài trong tục ngữ mới

     Một đặc điểm nổi bật của tục ngữ, thành ngữ và những CTCĐM là yếu tố hài thể hiện khá phổ biến và nhiều khi đậm đặc trong tác phẩm.

     Có lẽ, đối tượng chính tham gia sáng tạo TNM là thanh niên – những người ưa khám phá, tìm những cách nói mới lạ, ưa lối vui đùa, tếu táo, cách nói phóng khoáng,… – đã tạo nên tính chất hài hước này.

     Có khi cái hài chỉ là cái cười nhẹ nhàng, vô thưởng vô phạt: Thú vui tao nhã, Giặt tã cho con. Đây có thể là một sự trần tình hay một sự châm chọc, hài hước nhẹ, đối lập sự “tao nhã’ lịch lãm, quý phái với việc “giặt tã” gắn với phân bổi, nhếch nhác, dơ dáy,…

     Có khi, cái hài thể hiện qua một sự phê phán nhẹ: Không phải chú dốt…, Chỉ vì mẹ chú quên cho i-ốt vào canh. Thực ra phê phán người khác dốt là sự phê phán rất nặng, nhưng trong một số trường hợp không thể không nói. Câu đầu là phủ định. Nhưng phủ định một cái xấu (sự ngu dốt), thì hóa ra lại trở thành bênh vực. Câu thứ hai biện hộ cho sự bênh vực đó. Mọi tội lỗi không phải do chú, mà do một tác nhân bên ngoài: một nguyên nhân hết sức đơn giản: mẹ chú quên nêm muối i-ốt vào canh. Câu thứ hai vừa cứu vãn tình thế khó xử (là phê phán người khác ngu dốt) vừa thể hiện được những kiến thức hiện đại (i-ốt giúp người ta thông minh hơn) với lối thể hiện mang phong cách cao đàm nhã ngữ. Nụ cười ở đây rất có duyên đã khiến cho sự nhận xét, phê phán trở nên tinh tế, nhẹ nhàng. Phủ định để khẳng định. Bằng một nụ cười hóm hỉnh, tác giả phê phán được đối phương mà làm cho người khác không thể giận hờn, phật ý.

     Còn ở câu: Đã xấu mà lại còn xa, Đã sida lại còn xông pha hiến máu thì câu đầu là một sự chơi chữ (xấu – xa), lối điệp cấu trúc “đã… (mà) lại còn” bồi thấn, tăng tiến: có những người chưa đủ điều kiện về vật chất, về đạo đức vẫn hăng hái tham gia một việc gì đó,… Từ tiếng cười nhẹ ở câu đầu, đến đây, tiếng cười bật ra bởi mâu thuẫn tiềm tàng: hiến máu là để cứu người. Nếu bị sida mà hiến máu thì là giết người! Đây là lời cảnh báo một cách hài hước về sự nguy hiểm: nhiệt tình + dốt nát thành phá hoại.

     Ngay cả những vấn đề nghiêm túc như sự nghiệp, hay tình cảm đối với mẹ cha cũng được các bạn trẻ đưa ra đùa vui, tếu táo:

– Sự nghiệp phải có chỗ đứng,/ Trên giường phải… cứng chỗ đó.

– Gái gú là phù du,/ Thầy u là vĩnh cửu.

     Cách sử dụng từ “gái gú” ở đây có vẻ khá bụi bặm. Nhưng cả câu vẫn toát lên một quan điểm sống đáng trân trọng: việc ăn chơi chỉ là phù du, nhất thời (bởi vậy có lẽ nên tránh), còn tình cảm, nghĩa vụ và lòng hiếu thảo đối với mẹ cha mới là cái lâu bền, mãi mãi. Hiểu biết và trân trọng những giá trị truyền thống đã làm nên giá trị cho câu tục ngữ này.

     Tính hài hước của tục ngữ mới chẳng những giúp cho người nghe dễ thuộc, dễ nhớ tác phẩm mà còn giúp họ vui vẻ, xả được stress.

     Tuy nhiên, vẫn có những bài mặc dù có thể gây cười nhưng hàm lượng văn hóa chưa cao.

     2.3.3. Một số câu tục ngữ mới thể hiện tính triết lý

     Một số câu lật qua lật lại vấn đề, qua đó thể hiện những trăn trở về cuộc sống:

– Làm giàu không khó, nhưng khó ở chỗ làm mãi mà không giàu.

– Ngu không phải là cái tội, mà cái tội là không biết mình ngu.

     Tính triết lý đã làm nên ý tưởng khá sâu sắc cho những câu TNM kiểu như:

– Đàn ông có tiền dễ hư,/ Đàn bà hư dễ có tiền.

– Sòng bạc tạo nên người điên,/ Tình trường tạo nên người ngu.

– Khi ngôn từ bất lực thì bạo lực sẽ lên ngôi.

– Sống đơn giản cho đời thanh thản.

     Với tính triết lý, TNM có những câu đưa ra những cách đặt vấn đề mới mẻ – ám ảnh, day dứt ý thức của cả một thế hệ, một đất nước, dân tộc:

– Đừng tự hào vì mình nghèo mà giỏi,/ Hãy tự hỏi sao mình giỏi mà vẫn nghèo.

3. Kết luận

     Tục ngữ Việt Nam mới là một hiện tượng văn hóa, ý thức xã hội không đi ra ngoài quy luật chung: đúc kết kinh nghiệm và tri thức của nhân dân. Nó ngắn gọn, súc tích, có vần điệu nên dễ lưu truyền. Nó vừa kế thừa được phương thức sáng tạo, tinh thần, tư tưởng và nghệ thuật của tục ngữ dân gian truyền thống của người Việt vừa tìm tòi những cách thể hiện mới. Nó cho thấy nhiều khía cạnh của đời sống xã hội Việt Nam hiện đại: sự thâm nhập của tiếng Anh, những trào lưu của giới trẻ, những hiện tượng, những vấn nạn trong đời sống,… Nó là tiếng lòng của bao người dân phê phán những hiện tượng tiêu cực trong xã hội với mong muốn làm cho xã hội trong sạch, lành mạnh, để đủ sức vươn xa. Nó góp phần cho thấy sự biến đổi, phát triển của đời sống ngôn ngữ xã hội, đồng thời phần nào cho thấy đời sống tâm lý của giới trẻ.

     Tục ngữ mới có những câu sâu sắc, mang giá trị muôn đời, đồng thời có những câu hàm lượng văn hóa chưa cao, tính khái quát, tính phổ biến chưa sâu rộng, hoặc câu chữ còn cần gọt giũa thêm và thời gian sẽ chọn lọc, đào thải. Dù còn một số hạn chế, tục ngữ mới đã có những thành tựu nhất định. Một số câu khá thú vị, đặc sắc. Trong thời đại khoa học kỹ thuật tiến nhanh như vũ bão, thể loại văn học dân gian này không chỉ truyền miệng mà còn truyền qua các phương tiện thông tin đại chúng, đặc biệt là qua internet, qua mạng xã hội. Vì vậy, sự lan tỏa hết sức nhanh và rộng. Chúng ta tìm hiểu tục ngữ mới để thấy cái đặc sắc, thú vị cũng như thấy được cái hạn chế của chúng. Tục ngữ mới cần được những người làm công tác xã hội, công tác thanh niên, các nhà giáo dục,… quan tâm để có thể điều chỉnh, tránh cho các bạn trẻ những tâm lý lệch lạc, những tư tưởng cực đoan, những cách nói chưa thật văn hóa,… và góp phần làm cho những viên ngọc sáng trong tục ngữ mới lan tỏa. Cập nhật và vận dụng tục ngữ, thành ngữ mới vào việc dạy tiếng chẳng những góp phần giúp giáo viên nâng cao hiệu quả giảng dạy mà còn giúp cho việc học tiếng Việt của sinh viên nước ngoài thêm hứng thú.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Joe Ruelle (2012a). Ngược chiều vun vút. (In lần thứ 9). Hà Nội: Hội Nhà văn, Công ty Văn hóa và Truyền thông Nhã Nam.

2. Joe Ruelle (2012b). Tớ là Dâu. (In lần thứ 3). Hà Nội: Hội Nhà văn, Công ty Văn hóa và Truyền thông Nhã Nam.

3. Hứa Ngọc Tân & Vương Kế Cầm (2011). “Đặc điểm cấu tạo và ngữ nghĩa cụm từ cố định mới tiếng Việt”, Kỷ yếu Hội thảo Nghiên cứu và giảng dạy tiếng Việt lần thứ nhất. Bình Châu (tài liệu in nội bộ).

4. Trần Văn Tiếng (2005). “Con đường hình thành các cụm từ cố định trong tiếng Sài Gòn”. Một số vấn đề về phương ngữ xã hội. TP HCM: Khoa học xã hội, tr.229-272.

5. Tony buổi sáng (2014). Cà phê cùng Tony. Hà Nội: Lao động.

6. Tony buổi sáng (2017). Trên đường băng. (Tái bản lần thứ 11). TP HCM: Trẻ.

7. Vũ Ngọc Phan (1997). Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam. (In lần thứ 10). Hà Nội: Khoa học xã hội.

Nguồn: Kỷ yếu Hội thảo khoa học quốc tế Việt Nam học lần thứ IV với chủ đề Những vấn đề giảng dạy tiếng Việt và nghiên cứu Việt Nam trong thế giới ngày nay. ISBN: 978-604-73-7135-8 
NXB: Đại học Quốc gia Thành phố Hồ Chí Minh – 2019 (từ  trang 780 đến trang 792)

Ban Tu Thư (thanhdiavietnamhoc.com)