BIẾN ĐỔI về VĂN HÓA ỨNG XỬ trong XÂY DỰNG NÔNG THÔN MỚI (Trường hợp ở tỉnh Long An) – Phần 1

TRƯƠNG ĐỨC THUẬN
(Tạp chí Cộng sản)

     Sau gần 10 năm thực hiện Chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới, tỉnh Long An đã đạt được thành quả đáng ghi nhận trên nhiều lĩnh vực. Xét về khía cạnh văn hóa, đời sống của người dân nông thôn ngày càng có nhiều biến đổi, nhưng đáng chú ý là sự biến đổi văn hóa ứng xử. Để tìm hiểu sự biến đổi trong văn hóa ứng xử của người dân nông thôn ở Long An, bên cạnh nguồn tài liệu thứ cấp, chúng tôi đã tiến hành các phương pháp quan sát tham dự và phỏng vấn sâu. Kết quả nghiên cứu cho thấy, quá trình biến đổi các giá trị văn hóa đã, đang diễn ra, đôi khi chỉ là sự manh nha hay những dấu hiệu ban đầu; và trên thực tế sự biến đổi văn hóa ứng xử đã tạo nên những yếu tố mới, ảnh hưởng không nhỏ đến lối sống của người dân nông thôn.

Từ khóa: biến đổi văn hóa, nông thôn mới, văn hóa ứng xử, yếu tố mới nảy sinh.

x
x x

1. DẪN NHẬP

     Nông thôn là hình ảnh sinh động nhất về sự biến đổi kinh tế và văn hóa ở Việt Nam, vì trong quá khứ và kể cả hiện nay đại đa số người Việt Nam sống ở nông thôn. Thực hiện chủ trương “xây dựng nông thôn mới ngày càng giàu đẹp, dân chủ, công bằng, văn minh, có cơ cấu kinh tế hợp lý, quan hệ sản xuất phù hợp, kết cấu hạ tầng kinh tế – xã hội phát triển ngày càng hiện đại” (Đảng Cộng sản Việt Nam, 2006) và “triển khai chương trình xây dựng nông thôn mới phù hợp với đặc điểm từng vùng theo các bước đi cụ thể, vững chắc trong từng giai đoạn; giữ gìn và phát huy những truyền thống văn hóa tốt đẹp của nông thôn Việt Nam” (Đảng Cộng sản Việt Nam, 2011: 197, 198), tại tỉnh Long An đã cụ thể hóa tinh thần Nghị quyết số 26-NQ/TW ngày 5/8/2008 về nông nghiệp, nông dân, nông thôn, và Quyết định số 491/QĐ/TTg Bộ tiêu chí quốc gia về nông thôn mới bao gồm 19 tiêu chí của nông thôn mới Việt Nam giai đoạn 2010 – 2020. Với sự nỗ lực của cả hệ thống chính trị, tính đến tháng 6/2019, tỉnh Long An có 67/166 xã (chiếm 40,3% tổng số xã của tỉnh) đạt chuẩn nông thôn mới.

     Qua báo cáo của địa phương cho thấy, dù có những đặc điểm tự nhiên và kinh tế – xã hội khác nhau và khó khăn nhất định, nhưng trong quá trình thực hiện Chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới, những xã (Tân Lân, Mỹ Hạnh Nam và Hòa Phú) chúng tôi chọn để nghiên cứu đều dựa vào thế mạnh riêng của mình, bước đầu gặt hái được những kết quả đáng ghi nhận. Căn cứ vào số liệu khảo sát, có thể nói, việc thực hiện tốt Chương trình mục tiêu Quốc gia về xây dựng nông thôn mới đã nâng cao thu nhập, đời sống của người dân ngày càng khởi sắc… Tuy nhiên, trong bài viết này chúng tôi không nêu một cách đầy đủ bức tranh biến đổi về văn hóa thời gian qua, mà sẽ tập trung đưa ra những cứ liệu để mô tả, bình luận sự biến đổi văn hóa ứng xử và những vấn đề mới nảy sinh trong cuộc sống của cư dân ở vùng nông thôn tại địa bàn nghiên cứu trên các bình diện cá nhân, gia đình và cộng đồng.

2. KHÁI LƯỢC VỀ BIẾN ĐỔI VĂN HÓA VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU

     Nói đến văn hóa, có nhiều cách hiểu khác nhau về thuật ngữ này, bởi nó mang nội hàm rộng với nhiều cách hiểu khác nhau. Tuy nhiên trong giới hạn nghiên cứu này, chúng tôi vận dụng khái niệm về “văn hóa” theo Nghị quyết Hội nghị lần thứ IV (ngày 14/1/1993) của Ban chấp hành Trung ƣơng khóa VII: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, thể hiện tầm cao và chiều sâu về trình độ phát triển của một dân tộc, là sự kết tinh những giá trị tốt đẹp nhất trong quan hệ giữa người với người, với xã hội và với thiên nhiên. Nó vừa là một động lực thúc đẩy phát triển kinh tế – xã hội, vừa là một trong những mục tiêu của chúng ta”.

     Sự biến đổi và phát triển là quy luật chung của bất kỳ sự vật, hiện tượng nào và bản thân văn hóa là một hình thái ý thức xã hội cũng không nằm ngoài quy luật chung ấy. Khi nghiên cứu về biến đổi văn hóa, Nguyễn Thị Phương Châm (2009) đã cho rằng, “biến đổi văn hóa được hiểu là quá trình vận động của tất cả các xã hội” (Nguyễn Thị Phương Châm, 2009: 9). Trần Thị Hồng Yến (2013: 36-37) thì lý giải: “Biến đổi văn hóa được hiểu theo nghĩa rộng, là quá trình vận động của tất cả các xã hội, gồm cả biến đổi xã hội; theo nghĩa hẹp là những thay đổi của các di tích thờ cúng, tôn giáo, tín ngưỡng, lễ hội, phong tục ở những làng quê”. Ngoài ra, khi tìm hiểu xu hướng biến đổi mạnh mẽ của nông thôn, một số nhà nghiên cứu đã làm rõ sự biến đổi trong đời sống văn hóa ở nông thôn và đô thị Việt Nam và cho rằng những sự biến đổi đó diễn ra rất đa dạng, đa chiều, đa cấp độ, đa hình thức qua thời gian. Như vậy, chúng ta có thể hiểu “biến đổi văn hóa” là một quá trình qua đó những hệ thống các giá trị, chân lý, chuẩn mực và mục tiêu mà con người cùng thống nhất với nhau thay đổi từ truyền thống đến hiện đại theo thời gian. Trong phạm vi bài viết này chúng tôi xem xét văn hóa ở khía cạnh là lối sống nếp sống, do đó, sự biến đổi văn hóa còn được hiểu là sự biến đổi lối sống nếp sống, cụ thể đó là sự biến đổi về tập quán sản xuất, biến đổi trong cách thức ăn, mặc, ở, hành vi ứng xử…; thông qua đó, các giá trị văn hóa, bản sắc văn hóa, trong đó có sự cố kết cộng đồng cũng biến đổi theo điều kiện mới, hoàn cảnh mới. Theo Lê Thị Bích Hồng (2015): “văn hóa ứng xử là tập hợp những nét đẹp thể hiện qua các thái độ, hành động phân xử, thế ứng xử, đối ứng với một thái độ, hành vi khác thể hiện triết lý sống, các lối sống, lối suy nghĩ, lối hành động của một cá nhân, một cộng đồng ngƣời trong việc ứng xử và giải quyết những mối quan hệ giữa con người với tự nhiên, với xã hội từ nhỏ đến lớn”. Trong bài viết này, chúng tôi xác định biến đổi văn hóa là một quá trình, do đó khi nói biến đổi văn hóa ứng xử, chính là nói đến những khuôn mẫu của các hành vi xã hội, các quan hệ xã hội, quan hệ giữa con người với con người, con người với tự nhiên và con người với xã hội được thay đổi theo thời gian. Và, trong văn hóa nông thôn thì ngoài tính phổ biến, còn có tính đặc thù, bởi theo giáo sư Đỗ Huy thì “ở nhiều vùng nông thôn nước ta, mỗi vùng đều có những cơ sở quan trọng cho việc phát triển đặc thù văn hóa” (Đỗ Huy, 2013: 45, 48). Từ quan điểm đó chúng tôi sẽ tiếp cận tính đặc thù trong xây dựng văn hóa nông thôn mới với những vấn đề cơ bản, gồm: nguồn lực cho xây dựng văn hóa ở mỗi địa phương; sự khác biệt của vùng, miền văn hóa; tính đặc thù của văn hóa tâm linh và văn hóa tộc người. Trong nghiên cứu này, chúng tôi chọn 3 xã Tân Lân (huyện Cần Đước), Hòa Phú (huyện Châu Thành) và Mỹ Hạnh Nam (huyện Đức Hòa), tỉnh Long An để khảo sát trong thời gian từ tháng 6 đến tháng 12/2018. Cùng với việc vận dụng hướng tiếp cận liên ngành để xử lý nguồn tài liệu thứ cấp thu thập được, chúng tôi còn tiến hành phương pháp quan sát, thâm nhập và phỏng vấn sâu để phân tích, đánh giá và có một cái nhìn khách quan, đa chiều hơn về sự biến đổi văn hóa ứng xử tại địa phương này. Lý do chúng tôi chọn 3 xã thuộc 3 huyện trên của tỉnh Long An để nghiên cứu là vì đây là những huyện có đặc điểm khác nhau, cụ thể: Tính đến tháng 12/2018, huyện Cần Đước có 7/16 xã đạt chuẩn nông thôn mới, là huyện được tỉnh Long An chọn là huyện điểm xây dựng huyện văn hóa của tỉnh gắn với xây dựng nông thôn mới. Huyện Đức Hòa có 9/17 xã đƣợc công nhận xã đạt chuẩn nông thôn mới, huyện này đang phấn đấu trở thành huyện công nghiệp của cả tỉnh trong những năm tới. Và đáng chú ý, huyện Châu Thành là một huyện thuần nông, có 12/12 xã đạt 19 tiêu chí, đang làm hồ sơ đề nghị Trung ương công nhận huyện đạt chuẩn nông thôn mới.

Bảng 1. Tình hình dân cư và mật độ dân số của 3 xã: Tân Lân, Mỹ Hạnh Nam và Hòa Phú

Loại hình Số lượng / Tên xã	Tân Lân	Mỹ Hạnh Nam	Hòa Phú
Ấp (thôn)	11	3	5
Diện tích (km2)	17.197	1.755	7.92
Hộ gia đình	2.841	3.266	1.619
Nhân khẩu (dân tại chỗ)	12.703	12.000	6.481
Dân nhập cư (người)	≥ 500	≥ 8.000	≥ 200
Mật độ dân số (người/km2 )	738	1.140	550

Nguồn: Báo cáo của Đảng ủy xã Tân Lân, Mỹ Hạnh Nam và Hòa Phú.

3. NHỮNG BIẾN ĐỔI TRONG VĂN HÓA ỨNG XỬ

     3.1. Biến đổi văn hóa ứng xử với cảnh quan mới và môi trường tự nhiên

     Văn hóa ứng xử hài hòa với thiên nhiên trong tâm thức của cư dân nông thôn ở các địa bàn nghiên cứu được thể hiện dưới dạng các quan niệm vừa mang tính bác học, vừa mang đậm triết lý sống dân gian: “Thiên – Nhân hợp nhất”, “Thiên – Địa – Nhân hòa đồng”. Họ còn giữ lối sống hài hòa, nương nhờ vào thiên nhiên, thể hiện đậm nét trong nếp làm, nếp ăn, nếp mặc, xây cất nhà cửa, đi lại…

     Tuy nhiên, đã có sự biến đổi về văn hóa ứng xử với tự nhiên trong cộng đồng dân cư nông thôn. Tại xã Tân Lân, Hội Phụ nữ xã xây dựng mô hình “Chung tay bảo vệ môi trường” với hơn 400 hộ tham gia. Từ năm 2016, xã Tân ân đã trang bị hơn 100 thùng chứa rác, hướng dẫn các hộ dân ở xa tuyến đường chính đào hố xử lý rác theo quy định và trồng hơn 2.100 cây xanh để tạo cảnh quan môi trường. Cũng tại xã Tân Lân, chúng tôi nhận thấy hầu hết các cơ sở sản xuất kinh doanh đạt tiêu chuẩn về môi trường, đa số hộ gia đình thực hiện tốt các nội dung về tiêu chí môi trường như phải có nhà vệ sinh tự hoại, hệ thống nước thải.

     Còn xã Mỹ Hạnh Nam, thuộc vùng quy hoạch phát triển công nghiệp của huyện Đức Hòa phải giải quyết nhiều vấn đề như việc làm, sự phát triển nhanh về số lượng dân nhập cư, kèm theo đó là nhận thức của không ít người dân nông thôn về vấn đề vệ sinh môi trường chưa cao, dẫn đến  tình trạng ô nhiễm môi trường tại địa phương. Để triển khai các giải pháp trong quá trình xây dựng nông thôn mới, từ năm 2015, Hội Phụ nữ xã phát động và xây dựng mô hình “Tuyến đường không rác” tại ấp Mới 1 với chiều dài 1,5km, mô hình này đã làm thay đổi ý thức và hành vi của người dân nông thôn. Chủ tịch Hội Phụ nữ xã Mỹ Hạnh Nam cho biết: Từ khi triển khai mô hình trên, tình trạng xả rác bừa bãi giảm nhiều hơn so với những năm trước, không chỉ đường nông thôn được giữ gìn sạch đẹp mà còn bảo đảm môi trường xanh, không ô nhiễm; từ đó góp phần xây dựng đời sống văn hóa ở khu dân cư, xây dựng nông thôn mới. Nói về sự biến đổi nhận thức trong ứng xử với môi trường, bà T.T, ngụ tại ấp Mới 1 cho biết: “Khi Hội Phụ nữ phát động mô hình này, người dân ở đây rất phấn khởi. Tôi cũng rất vui khi được tham gia cùng các chị em trong các đợt dọn vệ sinh môi trường, làm cho khu vực sinh sống sạch sẽ và môi trường tốt hơn”.

     Xã Hòa Phú thì thực hiện phong trào “5 không, 3 sạch” (“5 không”: không đói nghèo, không vi phạm pháp luật và tệ nạn xã hội, không có bạo lực gia đình, không sinh con thứ ba trở lên, không có trẻ suy dinh dưỡng và bỏ học; “3 sạch”: sạch nhà, sạch bếp, sạch ngõ). Trong đó, điển hình là chi hội phụ nữ ấp 2 đã tổ chức các hoạt động bảo vệ môi trường, cải thiện chất lượng sống thông qua việc chia nhau quét rác, nhổ cỏ và trồng hoa dọc hai bên tuyến đường chính nên môi trường, cảnh quan nơi đây ngày càng khang trang, sạch đẹp.

     3.2. Biến đổi văn hóa ứng xử với bản thân và gia đình

     Lối ứng xử với bản thân hay với chính mình là biểu hiện của giá trị nhân cách mà mỗi người tự xác định theo các hệ chuẩn của xã hội và xã hội cũng đòi hỏi sự chuẩn mực của nhân cách. Trước đây, khi chủ trương xây dựng nông thôn mới chưa triển khai, người dân các xã này chỉ được cập nhật kiến thức chủ yếu thông qua các phương tiện truyền thông truyền thống (đài cát-sét, tivi, hệ thống truyền thanh của địa phương). Những năm gần đây, khi điều kiện kinh tế phát triển, ngoài các phương tiện trên, hầu hết cư dân ở các xã Tân Lân, Mỹ Hạnh Nam và Hòa Phú đã tự trang bị cho mình một chiếc điện thoại thông minh có kết nối internet nên cập nhật được thông tin từ nhiều kênh khác nhau… Qua đó, nhận thức của họ ngày một nâng lên và dĩ nhiên họ đã thể hiện chính kiến của mình trước cái đúng, cái đẹp (giá trị văn hóa), cái xấu, mặt trái của xã hội (phản giá trị) từ những vấn đề liên quan trực tiếp đến bản thân. Những điểm dễ nhận thấy hiện nay trong hành vi ứng xử với bản thân của người dân các xã Tân Lân, Mỹ Hạnh Nam và Hòa Phú là họ đều cho rằng: rất chú trọng đến sức khỏe; việc làm – thu nhập, học vấn; nghề nghiệp; xây dựng hạnh phúc gia đình, cái đẹp cá nhân; sống theo pháp luật, dân chủ và công bằng xã hội.

     Trong văn hóa ứng xử trong gia đình, người dân một mặt vẫn coi trọng ứng xử theo văn hóa truyền thống (gia phong mỗi người trong gia đình phải tuân thủ nghiêm ngặt; chữ “hiếu” luôn được đề cao và được thể hiện bằng tục báo hiếu). Tuy nhiên, gần đây lối sống thực dụng đã tác động mạnh tới các giá trị đạo đức truyền thống làm nảy sinh nhiều vấn đề xã hội tác động đến đời sống gia đình của cư dân nông thôn. Điểm thấy rõ nhất, đó là sự phá vỡ nền nếp gia phong đạo đức của gia đình truyền thống.

     Là địa phương có số lượng dân nhập cư đông đến làm công nhân tại cụm công nghiệp Hoàng Gia, đồng thời là địa phương chỉ cách TPHCM chưa đến 30km, nên tại xã Mỹ Hạnh Nam tình trạng ly hôn, ly thân, sống chung như vợ chồng không đăng ký kết hôn, quan hệ tình dục trước hôn nhân phổ biến hơn so với xã Tân Lân và Hòa Phú. Bên cạnh đó, mâu thuẫn xung đột giữa các thế hệ về phép ứng xử, nếp sống và vấn đề chăm sóc người cao tuổi đang đặt ra những thách thức mới; tình trạng bạo lực trong gia đình có chiều hướng đáng quan ngại; các giá trị văn hóa gia đình truyền thống đang có biểu hiện xuống cấp, mai một; nhiều tệ nạn xã hội như ma túy, cờ bạc, rượu chè, mại dâm… đang xâm nhập vào các gia đình. Những vấn đề này cũng đều xuất hiện ở xã Tân Lân và Hòa Phú, nhưng rõ nét nhất là xã Mỹ Hạnh Nam.

     Tình yêu vốn là tình cảm đẹp nhất của con người, nhưng hiện nay ở các xã này không ít đôi lứa đến với nhau một cách ích kỷ, tình dục dễ dãi, hôn nhân thực dụng… Điều này không chỉ làm rạn nứt quan hệ giữa vợ và chồng, mà còn chia cắt mối quan hệ giữa cha mẹ và con cái. Bởi lẽ khi cuộc hôn nhân tan vỡ thì gia đình cũng ly tán, con cái sẽ không còn mái ấm gia đình, không nhận được sự giáo dục, tình yêu thương trọn vẹn.

     Về bồi dưỡng, phát triển nhân cách cho thế hệ trẻ: Nhiều người dân được phỏng vấn đều cho rằng, gia đình là nền tảng, là tế bào của xã hội, thế hệ trẻ phải thường xuyên được giáo dục nhân cách không chỉ ở nhà trường mà còn ở trong gia đình. Nhưng so với trước đây, vấn đề này đang gặp phải rất nhiều thách thức. Để đảm bảo cho nhu cầu cuộc sống, nhiều gia đình sao nhãng việc giáo dục con cái. Điều này được thấy rõ nhất ở xã Mỹ Hạnh Nam, nơi nhiều gia đình trẻ mới sinh con hoặc con ở độ tuổi phát triển tâm sinh lý (từ 6 – 15 tuổi) gửi con lại cho ông bà để đi làm công nhân tại địa phương hay lên TPHCM làm việc với mong muốn có cuộc sống đủ đầy. Và dĩ nhiên, những đứa trẻ này khi bước vào tuổi vị thành niên do thiếu tình thương của cha mẹ nên thường sống lạnh lùng, vô cảm. Khi cảm thấy cô đơn, chúng thường tìm đến bạn bè, chơi game online. Thậm chí có em còn không phân biệt được đâu là tốt, là xấu nên có những hành động làm theo bạn bè một cách mù quáng, học theo những thói xấu, dẫn tới phạm pháp, sa ngã.

Nguồn: Tạp chí Khoa học Xã hội, số 11 (255) 2019

Ban Tu Thư (thanhdiavietnamhoc.com)