Phương thức định danh của địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu
MODE OF IDENTIFICATION OF LOCATIONS IN FOLK STORIES OF BAC LIEU
Tác giả bài viết: NGUYỄN PHƯỚC HOÀNG
(Trường Đại học Bạc Liêu)
TÓM TẮT
Bạc Liêu là vùng đất thuộc khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Xưa kia, nơi đây vốn rất hoang vu, lưu dân tìm đến chốn này để khai hoang lập ấp nên gặp rất nhiều trắc trở trong việc đi lại và lưu trú. Để xác định được nơi mình lưu trú và những nơi đi qua, lưu dân đã đặt tên cho những địa phương nơi này và được lưu truyền trong các tác phẩm văn học dân gian Bạc Liêu. Khai thác về vấn đề này người viết đã khảo sát một số tác phẩm văn học dân gian Bạc Liêu từ hai nguồn tài liệu Văn học dân gian Bạc Liêu của tác giả Nguyễn Văn Thanh (2009), và Văn học dân gian Bạc Liêu của tác giả của Chu Xuân Diên (2011) để làm rõ phương thức định danh của địa danh mang đậm nét đặc trưng văn hóa địa phương của người dân nơi đây.
Từ khóa: địa danh, vùng đất, lưu dân, truyện kể dân gian.
ABSTRACT
Bac Lieu, situated in the Mekong Delta region, was very desolate. People came here to reclaim the hamlet, so they encountered many difficulties in traveling and staying. In order to identify the place where they stayed and the places they passed, the exileshave named the localities and have been handed down in the folk stories of Bac Lieu. Exploiting this issue, the writer has surveyed some folk stories of Bac Lieu from the two sources, namely Bac Lieu folklore by Nguyen Van Thanh (2009), and Bac Lieu folklore by Chu Xuan Dien (2011) to clarify the methods of identification of the places with bold local cultural characteristics of the people here.
Keywords: locations, lands, exile, folk tales, identification.
x
x x
1. Mở đầu
Bạc Liêu là vùng đất nằm ở vùng cực nam của Tổ quốc. Vùng đất này thuộc khu vực Đồng bằng sông Cửu Long được lưu dân tứ xứ tìm đến đây để khai hoang, lập nghiệp khá muộn so với các tỉnh thành khác trong khu vực. Do được hình thành từ những hạt phù sa của dòng sông Cửu Long hiền hòa bồi lắng và trải qua hàng ngàn năm vùng đất Bạc Liêu trở nên rộng lớn và có địa hình khá bằng phẳng, đất đai màu mỡ, phì nhiêu và sông ngòi chằng chịt. Với địa hình tự nhiên thuận lợi ấy kết hợp với khí hậu ôn hòa, ít bão giông nên đã ban tặng cho con người nơi đây rất nhiều sản vật, nhất là cá tôm. Từ đó vùng đất mới này sớm trở thành miền đất hứa cho lưu dân khắp mọi nơi tìm đến mưu sinh, lập nghiệp. Tuy nhiên, ban đầu, lưu dân đặt bước chân đến vùng đất Bạc Liêu vốn hoang vu, heo hút “Khỉ ho cò gáy”, “Rừng thiêng nước độc” và không một dấu chân người thì họ không khỏi ngỡ ngàng trước không gian mênh mông, bao la đến choáng ngợp. Vì vậy, để xác định được vị trí nơi lưu trú cũng như những nơi di chuyển làm ăn trên vùng đất mới được dễ dàng, lưu dân đã đặt tên cho từng địa phương theo cách hiểu, cách nghĩ của họ và dần dà trở thành những địa danh quen thuộc trên vùng đất Bạc Liêu. Không những thế, những địa danh này được lưu truyền trong tác phẩm văn học dân gian Bạc Liêu, nhất là trong thể loại truyện kể dân gian Bạc Liêu cho mãi đến ngày hôm nay. Do đó, bài viết tập trung khảo sát những địa danh của vùng đất trong 31 truyện kể văn học dân gian Bạc Liêu và dùng phương pháp phân tích để làm rõ phương thức định danh của địa danh mang đậm nét đặc trưng văn hóa địa phương của người dân nơi đây.
2. Cơ sở lí luận
Theo Hoàng Phê (2003), địa danh “là tên đất, tên địa phương”. Hay, Đào Duy Anh (1957), “Đại danh là tên gọi các miền đất”. Như vậy, có thể hiểu, địa danh là thuật ngữ chỉ tên được con người đặt cho vùng đất gắn liền với lịch sử, văn hóa của mỗi địa phương.
Còn phương thức định danh là “phương pháp đặt tên cho đối tượng” (Từ Thu Mai, 2004). Do đó, để đặt tên cho những địa danh Bạc Liêu, lưu dân dựa trên phương thức định danh như giải thích đặc điểm địa hình tự nhiên vốn có của vùng đất, hay gắn liền với sự kiện lịch sử của địa phương, nếp sinh hoạt, lối sống của người dân, hoặc để ngợi ca về vùng đất trù phú, an lành, linh thiêng…
Văn học dân gian Việt Nam là những sáng tác văn học do nhân dân sáng tạo nên bằng ngôn từ và được lưu truyền bằng miệng từ đời này sang đời khác mãi cho đến ngày hôm nay. Văn học dân gian Việt Nam còn là những sáng tác nghệ thuật và có những đặc điểm riêng về lịch sử ra đời và phát triển cũng như về người sáng tác, về cách thức sáng tác và lưu truyền, về nội dung tư tưởng. Riêng về thể loại nghệ thuật, văn học dân gian Việt Nam thường được các nhà nghiên cứu chia thành các thể loại, nhưng cách phân loại thể loại của tác giả Hoàng Tiến Tựu (1997) đã được mọi người đồng tình cao. Cụ thể, tác giả chia thành 04 thể loại:
1. Phương thức biểu diễn (Nói) và phương thức phản ánh (Luân lý) gồm tục ngữ, câu đố.
2. Phương thức biểu diễn (Kể) và phương thức phản ánh (Tự sự) gồm các loại truyện kể dân gian (thần thoại, truyền thuyết, cổ tích, truyện cười, ngụ ngôn…), vè tự sự.
3. Phương thức biểu diễn (Hát) và phương thức phản ánh (Trữ tình) gồm các loại dân ca, ca dao và vè trữ tình.
4. Phương thức biểu diễn (Diễn) và phương thức phản ánh (Kịch), gồm các loại nghệ thuật sân khấu dân gian (Chèo, tuồng đồ…)
Văn học dân gian Bạc Liêu là bộ phận của văn học dân gian Việt Nam. Dòng văn học dân gian này ra đời là do chính con người ở Bạc Liêu sáng tạo nên và được lưu truyền rộng rãi trong phạm vi của tỉnh. Hay nói cách khác, văn học dân gian Bạc Liêu là những sản phẩm trí tuệ do người dân nơi đây sáng tạo ra, nên nó mang được nét đặc trưng riêng của vùng đất Bạc Liêu.
Truyện kể dân gian Bạc Liêu thuộc thể loại kể tự sự mà người dân ở Bạc Liêu đã gửi gắm những tâm tư, tình cảm cũng như niềm ước mơ, khát vọng của mình từ thời khai hoang, mở đất, trong đó có những tên gọi của các địa phương trên vùng đất mới này thật ấn tượng và độc đáo.
3. Phương pháp nghiên cứu
Nghiên cứu vấn đề phương thức định danh về những địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu, người viết đã sử dụng phương pháp khảo sát bằng cách dựa trên hai nguồn tài liệu chính: Văn học dân gian Bạc Liêu của Nguyễn Văn Thanh và Văn học dân gian Bạc Liêu của Chu Xuân Diên để thống kê số lượng về các địa danh như sau:
Bảng 1: Bảng khảo sát thống kê số lượng địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu.
|
Thể loại \ Tài liệu |
Địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu |
||
|
Thần thoại, truyền thuyết |
Truyện cổ tích |
Truyện cười |
|
|
Văn học dân gian Bạc Liêu của Nguyễn Văn Thanh |
09 |
01 |
02 |
|
Văn học dân gian Bạc Liêu của |
16 |
01 |
02 |
Qua việc khảo sát từ hai nguồn tài liệu trên, chúng tôi nhận thấy các địa danh vùng đất Bạc Liêu được thể hiện tập trung chủ yếu ở hai thể loại thần thoại và truyền thuyết, sau mới đến thể loại truyện cười, còn riêng thể loại cổ tích thì lại rất ít đề cập đến địa danh. Điều này, chứng tỏ thể loại thần thoại và truyền thuyết đã thể hiện được đúng chức năng của nó. Bởi, hai thể loại này chủ yếu tập trung giải thích các hiện tượng thiên nhiên và lí giải nguồn gốc hình thành địa danh của vùng đất nói chung, ở vùng đất Bạc Liêu nói riêng. Vì thế, thể loại thần thoại và truyền thuyết của văn học dân gian Bạc Liêu là cơ sở hết sức quan trọng để giúp cho người viết khai thác để tìm hiểu phương thức định danh về các địa danh của lưu dân từ xa xưa ở Bạc Liêu.
Ngoài ra, người viết dùng phương pháp phân tích, đánh giá tổng hợp để làm rõ các vấn đề về phương thức định danh về các địa danh của lưu dân trong truyện kể dân gian Bạc Liêu.
4. Kết quả nghiên cứu
4.1.Những địa danh giải thích đặc điểm tự nhiên của vùng đất Bạc Liêu
Mới đặt bước chân đến vùng đất mới Bạc Liêu để tìm kế sinh nhai, lưu dân không khỏi ngỡ ngàng trước cảnh tượng thiên nhiên hết sức bao la, hoang vu và không dấu chân người: “Tới đây xứ sở lạ lùng/ Chim kêu cũng sợ, cá vùng cũng ghê” (Ca dao). Vì thế, có rất nhiều truyện kể dân gian Bạc Liêu phản ánh rất rõ về đặc điểm này nên lưu dân đã dựa vào đó để đặt tên cho những địa danh nơi đây. Chẳng hạn như, truyện Sự tích tên gọi Bạc Liêu kể lại rằng: “Trước đây, Bạc Liêu chỉ là một vùng đất hoang vu, vắng vẻ chưa có bóng người, chưa có tên địa danh. Khi người Tiều từ Trung Quốc đến nơi này, họ thấy có một chòi đơn sơ giữa cánh đồng mênh mông. Từ đó, họ gọi vùng đất này là Pò – Léo (xóm nghèo làm nghề hạ Bạc, tức nghề chài lưới, đánh cá). Sau đó, người Việt đọc lệch đi thành Bạc Liêu” [Chu Xuân Diên; 35].
Vì hoang sơ, vắng vẻ nên trước mắt lưu dân thì đâu đâu cũng toàn là rừng cây bạt ngàn, rậm rạp, vì thế, họ phải dựa vào đặc điểm cây cối nơi đây để đặt tên những địa danh cho dễ bề phân biệt với các khu vực khác. Cụ thể, cách thành phố Bạc Liêu về hướng tây khoảng 30 km có địa danh Giá Rai. Địa danh này được lưu truyền trong truyện “Sự tích tên gọi Giá Rai”. Truyện kể rằng: “Thuở xưa, địa phận Giá Rai ngày nay là một vùng đất trống, không nhà cửa, không người sinh sống. Trong vùng có loại cây giá mọc lên lai rai trên khắp các đầm lầy nước ngọt. Khi đến khai hoang tạo dựng cuộc sống nơi đây, người dân quen gọi là Lai Rai. Về sau, tên gọi này được đọc chệch đi thành Giá Rai từ hồi nào không rõ” [Chu Xuân Diên; 36]. Không chỉ dựa vào đặc điểm của cây cối, mà họ còn dựa vào địa hình đất đai do thiên tạo mà đặt tên cho các địa danh như truyện “Địa danh Giồng Giữa” được kể lại rằng: “Từ rất lâu, khoảng hai, ba kiếp trước, một đàn thú chủ yếu là voi di chuyển vào buổi sáng trong suốt thời gian dài và để lại những dấu chân hình thành con kênh Giồng Giữa,…” [Chu Xuân Diên; 45]. Hay, truyện “Sự tích mười chín khúc quẹo” cũng kể: “Trước đây, vùng đất xây dựng chùa Xiêm Cán ngày nay còn hoang vu, thú rừng đông đúc hơn dân cư. Một năm nọ, trời hạn hán, nước xung quanh cạn khô, thú rừng không còn nước uống kéo nhau ra bìa rừng kiếm nước… Do trời hạn hán lâu ngày, từng đàn voi và trâu rừng lũ lượt kéo nhau ra phía sông lớn ngày một đông, ngày đi về mấy lần dần dần tạo thành một lối đi vòng vèo có mười chín khúc quanh. Từ đó mà hình thành nên địa danh” [Chu Xuân Diên; 52]…
Có thể nói, qua các truyện kể dân gian trên cho thấy vùng đất mới Bạc Liêu vốn rất rộng lớn, hoang vu, địa hình đất đai mang những đặc điểm riêng nhƣng bằng trí thông minh và sự nhạy bén, sáng tạo, lƣu dân đã đặt tên cho từng nơi trên vùng đất này cho dễ nhớ, dễ nhận ra và tránh nhầm lẫn với các nơi khác. Từ đó mà tên gọi những địa danh ấy ra đời và không chỉ đƣợc lan tỏa trong đời sống mà còn lƣu truyền vào trong các truyện kể dân gian Bạc Liêu cho đến ngày nay.
4.2. Những địa danh gắn liền với sự kiện lịch sử của địa phƣơng Bạc Liêu
Tên những địa danh ở Bạc Liêu không chỉ gắn liền với đặc điểm địa hình do thiên nhiên nơi đây tạo nên mà còn gắn liền với giai đoạn lịch sử thông qua bƣớc đƣờng bôn tẩu của Nguyễn Ánh – vua Gia Long trong những tháng ngày bị quân Tây Sơn truy đuổi đến tận vùng đất này. Đó là truyện kể Tháp Vĩnh Hưng còn lƣu truyền rằng: “Thuở xưa, vua Gia Long cùng công chúa có dịp đến đóng quân ở vùng đất thuộc ấp Vĩnh Đông, xã Vĩnh Trạch, huyện Phước Long, tỉnh Bạc Liêu ngày nay. Sau khi công chúa mất, tại đây mọc lên một cái tháp được gọi là tháp Vĩnh Hưng” [Chu Xuân Diên; 40]. Hay, truyện Kinh Cạnh Đền ấp Cạnh Đền kể lại: “Năm 1783, lúc Nguyễn Vương bị quân Tây Sơn truy nã ráo riết, ngài phải đem vương mẫu và cung quyến chạy trốn đến U Minh. Trong đám cung quyến có công chúa Ngọc Hạnh. Là phận liễu yếu đào tơ không quen phong sương mưa nắng lại lắm muỗi mòng, khí độc của vùng U Minh nên công chúa không chịu nổi cảnh gian lao vất vả nên vướng bệnh thương hàn. Thầy thuốc của Nguyễn Vương dù giỏi nhưng không có thuốc điều trị bệnh thương hàn nên sau bốn hôm lâm bệnh, công chúa Ngọc Hạnh nhắm mắt lìa đời. Vương mẫu và Nguyễn Vương vô cùng thương tiếc nên sau khi an táng công chúa giữa rừng, Nguyễn Vương truyền cho quan quân dựng đền thờ công chúa, tục gọi là Cạnh Đền” [Nguyễn Văn Thanh; 208]. Hoặc, truyện Kinh Chắc Băng với Nguyễn Ánh cũng kể lại rằng: “…Vì nóng lòng phục quốc, Nguyễn Vương sai quân gia sửa soạn thuyền để theo sông Ông Đốc sang Xiêm cầu viện.
Ghe thuyền sửa soạn xong xuôi, Nguyễn Vương xuống thuyền để khởi hành bỗng nhiên lâm bệnh nặng. Trong cơn thập tử nhất sinh, Nguyễn Vương sợ khó sống nên có lời trối trăng với quan quân như vầy:
– Cơn bệnh ngặt nghèo này không chữa hết, chắc trẫm phải băng rồi. Trẫm đau xót khi thấy việc phục quốc chưa thành mà phải tuyệt mạng giữa đường. Đáng buồn thay! Nhưng rồi sau đó nhờ lương y tận tình điều trị, Nguyễn Vương lần hồi thoát được cơn ngặt nghèo. Nhờ đó Nguyễn Vương và cung quyến lên đường sang Xiêm mà không sợ chết nữa.
Về sau người ta nhớ đến câu nói: “Trẫm chắc băng‖ của Nguyễn Vương trong huyền thoại này mà đặt tên cho con kinh là Chắc Băng để ghi lại ngôn từ của vua Gia Long” [Nguyễn Văn Thanh; 211].
Có thể thấy, sự kiện Nguyễn Ánh bị nhà Tây Sơn đánh đuổi phải bôn tẩu đến vùng đất Bạc Liêu hoang vu này và có hành động “cõng rắn cắn gà nhà‖ thì để lịch sử suy xét. Tuy nhiên, trong tác phẩm văn học dân gian Bạc Liêu, người dân nơi đây vẫn xem Nguyễn Ánh là người có tài trí, bởi dù bao phen phiêu bạt chân trời góc biển nhưng vẫn một lòng vì cơ nghiệp tổ tông. Chính vì thế, những nơi Nguyễn Ánh đặt bước chân đến đây đã được lưu truyền bằng những câu chuyện dân gian gắn liền với những địa danh hết sức ấn tượng.
Bên cạnh những địa danh ở Bạc Liêu gắn liền với sự kiện của Nguyễn Ánh – vua Gia Long còn có những địa danh gắn với sự kiện chống thực dân Pháp của những con người Bạc Liêu. Cụ thể, truyện Sự tích ấp Anh Dũng ngợi ca hai anh em Dũng và Anh rất kiên cường đứng lên chống giặc Pháp xâm lược. Truyện kể lại rằng: “Ngày trước, khi giặc Pháp đến xâm lược nước ta, giặc đi đến đâu tàn phá đến đó, lòng dân vô cùng căm hận. Lúc này, có hai anh em trai mồ côi cha mẹ sống với ông bà nội, người anh tên là Dũng người em tên là Anh. Dũng và Anh rất căm thù giặc, bèn gọi nhân dân đứng lên chống Pháp… Trong thời gian này, từ kinh thành có một vị Lý phó quan xin từ chức về làng. Ông xin gia nhập vào đội quân Anh Dũng và được giao trọng trách lãnh đạo đội quân… Về sau cụ Lý phó quan lâm bệnh và mất. Mọi người thương tiếc tổ chức đám tang cho cụ. Bọn Pháp nhân cơ hội đó kéo quân đến bao vây. Quân Anh Dũng do đang để tang nên không kịp trở tay. Hai anh em Anh, Dũng bị giặc bắt và giết rất dã man. Nhớ ơn hai anh em, nhân dân đã lấy tên ấp là ấp Anh Dũng” [Chu Xuân Diên; 46]. Hay, truyện Đồng Nọc Nạng, mọi người không chỉ biết đặc điểm thiên nhiên vùng đất này đã hình thành nên địa danh mà còn biết được sự kiện gia đình ông Mười Chức quyết liệt chống trả lại bọn cường hào cấu kết với thực dân Pháp cưỡng đoạt lúa và cướp đất đai của họ. Truyện kể rằng: “… Khoảng 70 năm về trước, hồi đồng Nọc Nạng còn là bãi hoang, thì gia đình của ông cha tên Mười Chức đã đi tiên phong đến khai hoang ở đây. Trải qua nhiều cực khổ, ông cha của Mười Chức và số người khai hoang mới biến được vùng sình thành ruộng lúa. Mọi người đang yên phận với cảnh sống tay lấm chân bùn thì có một ông chủ – cường hào ở vùng Giá Rai đã lợi dụng thời cơ dựa vào thế lực của bọn thực dân Pháp bằng cách đứng ra lập sổ để một Huê kiều tên Mã Ngân đứng làm tấm bình phong, rồi xin đóng thuế với thực dân Pháp để cướp đất đai do công lao của người dân tạo nên.
Sự căm phẫn đã lên tới tột cùng, Mười Chức và đám dân quê liền đứng lên kháng cự quyết liệt. Đồng Nọc Nạng đã trở thành sân khấu của cuộc đàn áp, đấu tranh đẫm máu. Kết quả, cò Tournier bị đâm chết. Mười Chức cũng bị bắn chết trong cuộc giao tranh và nhiều người bị thương…” [Nguyễn Văn Thanh; 190]…
Như vậy, trong các truyện kể dân gian Bạc Liêu có rất nhiều địa danh gắn liền với nguồn gốc sự kiện lịch sử ở địa phương. Những địa danh này là minh chứng hết sức sống động về lòng bao dung và sự gan dạ kiên cường của những con người Bạc Liêu từ thời khai ấp, lập làng trên vùng đất này. Đó còn là niềm tự hào về những con người đầy nghĩa khí, luôn sẵn sàng hy sinh bản thân vì nghĩa lớn, sinh sống trên mảnh đất Bạc Liêu này. Vì thế, mỗi địa danh mang sự kiện lịch sử ấy đều ghi dấu ấn của biết bao công sức, mồ hôi, nước mắt của người dân nơi đây đã đổ xuống, thậm chí cả máu xương của họ đối với công cuộc khai hoang lập ấp, bám đất, bám làng để xây dựng cơ nghiệp trên vùng đất này cho mãi đến ngày hôm nay.
4.3. Những địa danh gắn liền với nếp sinh hoạt, lối sống của người dân Bạc Liêu
Khi lưu dân đến Bạc Liêu để khai hoang, mưu sinh, lập nghiệp, họ không chỉ dựa vào đặc điểm tự nhiên, hay những sự kiện lịch sử địa phương để đặt tên cho từng khu vực mà còn dựa vào những nếp sinh hoạt, lối sống của người dân để đặt tên cho từng địa phương nhằm ghi dấu ấn về cái thuở ban đầu khi mới đặt bước chân lên vùng đất này. Cụ thể, truyện “Sự tích tên ấp Năm Căn” kể rằng: “Ngày đó, bão rất lớn. Có năm người bị bão cuốn dạt từ nơi khác về đây. Không có gia đình, họ dựng năm căn nhà để ở và khai phá đất đai sinh sống. Về sau, xuất phát từ việc dựng năm căn nhà của năm người này, người ta đã đặt tên cho vùng đất ấy là ấp Năm Căn, nay thuộc xã Hưng Thành, huyện Vĩnh Lợi, tỉnh Bạc Liêu” [Chu Xuân Diên; 45]. Hay, truyện “Sự tích Biển Nhãn” cũng kể: “Ngày xưa, có một người trên đường đi làm đồng về một cây lạ, ông bưng cây về nhà trồng. Chăm sóc một thời gian cây ra hoa kết trái, thấy trái tròn tròn ông không biết trái gì… Từ đó, ông nhân giống đem trồng khắp vùng ven biển. Sau đó, người ta gọi vùng này là vùng Biển Nhãn, nay thuộc xã Hiệp Thành, huyện Vĩnh Lợi, tỉnh Bạc Liêu” [Chu Xuân Diên; 48]. Hoặc, Sự tích kênh ông Cò còn lưu truyền: “Thuở xưa, vùng đất thuộc ấp Đồng Lớn 2, xã Vĩnh Mỹ B ngày nay còn hoang sơ, có một người đàn ông đến đây khai hoang, lập nghiệp. Ông làm việc rất chăm chỉ… Họ không biết tên ông mà chỉ biết ông thứ năm. Ông Năm có biệt tài bắt cò rất giỏi, vì thế ông được người ta gọi là ông Năm Cò. Khi ông mất người ta lấy tên ông đặt cho con kênh được gọi là kênh Ông Cò” [Chu Xuân Diên; 49]…
Có thể nói, trong truyện kể dân gian Bạc Liêu còn rất nhiều câu chuyện đề cập đến những địa danh gắn liền với nếp sinh hoạt, lối sống của người dân nơi này như Sự tích miếu Ông Cù, Sự tích Chùa Ông Bổn: Miếu Ông Tà, Sự tích nhà thờ Nàng Rền, Ngã ba Ông Trạch, Chợ Phó Sinh Thần Đá, Miếu Gò Đá, Sự tích Đình Ông Cọp…
Tất cả các truyện kể ấy đã phản ánh hết sức sống động về nếp sống sinh hoạt của người dân nơi đây từ những đầu khai hoang, lập nghiệp trên vùng đất mới Bạc Liêu và là cơ sở để hình thành nên lối sống, nếp sinh hoạt hết cao đẹp của người Bạc Liêu hôm nay.
4.4. Những địa danh ngợi ca vùng đất Bạc Liêu trù phú, an lành và linh thiêng
Đến với truyện kể dân gian Bạc Liêu, mọi người còn nhận thấy rất nhiều câu chuyện phản ánh những địa danh để nhằm ngợi ca vùng đất mới không những giàu có về sản vật mà còn hết sức thiêng liêng như truyện Dải đất Phật kể rằng: “Trước kia, ấp Biển Đông A, xã Vĩnh Trạch Đông ngày nay cây cối mọc um tùm, dân cư thưa thớt. Những người Khmer đầu tiên đến đây lập ấp muốn tìm một nơi đất tốt để xây dựng miếu thờ Phật. Các nhà phong thủy đã để ý khắp nơi nhưng mãi vẫn chưa tìm được một nơi ưng ý. Một ngày kia, người dân trong vùng phát hiện một dải đất cao kỳ lạ. Đêm về, sương rơi nặng hạt thấm ướt cỏ cây, hoa lá và mặt đất nhưng cơ điều lạ là có một chỗ đất luôn khô ráo. Người ta chọn mảnh đất thiêng ấy để xây cất chùa. Theo tục truyền, chỗ đất khô ráo kỳ lạ ấy chính là chỗ chân tượng Phật ngồi ngày nay trong chùa Xiêm Cán của người Khmer…” [Chu Xuân Diên; 48]. Hay, truyện Sự tích Đồng Lớn cũng kể: “Thuở xưa, khi vùng đất Bạc Liêu còn hoang sơ, rừng rú còn nhiều, thú rừng đầy rẫy, có đôi vợ chồng người Minh Hương đến đây sinh cơ lập nghiệp. Hai vợ chồng sống rất nghèo khổ, gia tài chỉ có một chiếc quần. Khi vợ ra ngoài thì chồng phải ở nhà quấn chiếu và ngược lại. Nhờ chịu khó làm ăn nên họ đã phát hoang được mảnh ruộng nhỏ. Một ngày nọ, họ thu được một đống lúa nhỏ để ở trước sân. Sáng hôm sau, họ rất ngạc nhiên khi thấy đống lúa nhiều hơn và to hơn. Họ bán lúa, dùng tiền mua đất và thuê tá điền mở rộng diện tích. Để phân biệt với cánh đồng của các bá hộ khác, người ta gọi cánh đồng của vợ chồng này là Đồng Lớn…” [Chu Xuân Diên; 115]. Hoặc có những truyện đề cập đến những địa danh linh thiêng giúp cho người dân sống an lành, hạnh phúc, chống lại cường quyền, kẻ thù như truyện Miếu Bà Cố linh thiêng với quan chánh tham biện người Pháp, kể lại rằng: “Vào thời Pháp thuộc ở Bạc Liêu có ông Chánh Tham biện muốn nới rộng đất Tòa tỉnh trưởng nhưng có miễu bà nằm trong phần đất. Ông hạ lệnh đốn cây đa và triệt hạ miễu bà. Mọi người không ai dám đốn… Bà Chánh nói lại với ông Chánh và có ý phiền trách hành vi của chồng vừa rồi, việc là đã không có lợi mà thêm hại cho con. Bà khuyên chồng mau mau lại miễu Bà vái tạ xin lỗi. Ông Chánh nghe qua bán tín, bán nghi, tuy nhiên phần vì thương con, phần vì nể vợ nên chịu ra miễu Bà. Ông khấn vái: Nếu bà linh thiêng, xin cho con tôi manh, tôi sẽ cất lại miếu cho bà. Vái rồi ông về đến dinh thì thấy mấy đứa con ngồi chơi bình thường. Liền đó ông thu hồi lệnh triệt hạ cây đa và miễu Bà, rồi xuất tiền riêng mướn dân làng xây cất lại miễu bằng gạch lợp ngói rất đẹp và rộng rãi hơn xưa” [Nguyễn Văn Thanh;199]. Hay, truyện Nơi đất linh thiêng kể có nhiều người trông thấy một vị thần phơi tiền của nhà vua [Nguyễn Văn Thanh; 206] đều phản ánh những địa danh ở Bạc Liêu nhằm ngợi ca vùng đất có linh khí và linh thiêng sẽ mang điều tốt lành cho cuộc sống cho người dân.
Như vậy, có thể nói, đến với vùng đất Bạc Liêu xa lạ, con người cảm thấy nhỏ bé trước thiên nhiên nên trong tâm thức của lưu dân luôn ước mơ có được sự che chở của đấng thần linh để mọi người vững tin trong cuộc sống và luôn mang những điều tốt đẹp, an yên cũng như có được đời sống sung túc, ấm no.
5. Thảo luận và kiến nghị
Quá trình nghiên cứu tìm hiểu về phương thức định danh của địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu, người viết không chỉ chú ý khai thác về mặt từ ngữ mà còn khám phá về yếu tố văn hóa mang nét đặc trưng của địa phương Bạc Liêu thông qua những địa danh nơi đây. Có thể nói, những địa danh trong truyện kể trên hết sức quen thuộc và gần gũi nhằm để giúp cho mọi người hiểu hơn về vùng đất và con người Bạc Liêu từ thời khai hoang, lập ấp cho đến nay. Hơn nữa, bài viết còn nhằm mục đích quảng bá, giới thiệu cho mọi người hiểu biết nhiều hơn về vùng đất và con người Bạc Liêu trong thời kì hội nhập và phát triển ở giai đoạn hiện nay. Tuy nhiên, đây chỉ là một số địa danh tiêu biểu được phản ánh trong truyện kể dân gian chứ không phải là tất cả các địa danh ở Bạc Liêu nhưng dẫu sao cũng là cơ sở để mọi người hiểu biết về những địa danh ở vùng đất Bạc Liêu đã có từ thuở sơ khai. Điều đáng chú ý là trong các địa danh ấy có những địa danh mang yếu tố văn hóa, thậm chí là có những địa danh được đặt tên có vẻ hoang đường nên đôi chỗ người viết vẫn phải dùng quan điểm chủ quan để lí giải, vì thế không tránh khỏi những thiên kiến của cá nhân.
Ngoài ra, quá trình dạy học các học phần về ngôn ngữ cho sinh viên thuộc chuyên ngành tiếng Việt và Văn hóa Việt Nam ở Trường Đại học Bạc Liêu thì việc khai thác phương thức định danh của địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu là điều cần thiết, bởi nó sẽ giúp cho sinh viên khám phá và hiểu được những giá trị về văn hóa địa phương gắn liền với các địa danh nơi đây, đồng thời những địa danh thân thương ấy còn làm cho các em yêu quý thêm quê hương, nơi gia đình, cộng đồng mà bản thân đang sinh sống. Do đó, việc tìm hiểu phương thức định danh về những địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu là một trong những yếu tố cần nghiên cứu để giúp cho sinh viên hiểu biết và gắn bó sâu đậm hơn đối với mảnh đất, nơi chôn nhau cắt rốn của mình.
6. Kết luận
Bạc Liêu là vùng đất mới được lưu dân đến đây khai hoang, lập nghiệp khá muộn so với các tỉnh thành trong khu vực Đồng bằng sông Cửu Long. Những ngày đầu mới đặt bước chân khai phá lên vùng đất Bạc Liêu vốn rất hoang vu, rừng rậm âm u, sông nước mênh mang nhưng bằng trí thông minh, sáng tạo, lưu dân đã vận dụng phương thức định danh để đặt tên cho từng địa phương, nơi mà họ lưu trú hay di chuyển trong công cuộc mưu sinh hằng ngày. Từ đó đã trở thành những địa danh quen thuộc, hết sức sống động, đầy ấn tượng và được lưu truyền trong truyện kể dân gian Bạc Liêu từ xa xưa cho mãi đến ngày hôm nay. Vì thế, nếu như ai đã từng đặt chân đến vùng đất này thì không thể quên những địa danh hết sức ấn tượng và độc đáo, bởi nó được định danh với các địa danh bằng cách hiểu, cách giải thích của lưu dân như địa danh gắn liền với đặc điểm địa hình tự tạo của thiên nhiên, hay những địa danh gắn với sự kiện lịch sử của địa phương, nếp sinh hoạt, lối sống của người dân, hoặc có những địa danh nhằm ngợi ca về vùng đất trù phú, an lành, linh thiêng… Như vậy, có thể nói, những địa danh được lưu truyền trong văn học dân gian Bạc Liêu nói chung trong truyện kể dân gian Bạc Liêu nói riêng là sự sáng tạo độc đáo của lưu dân từ những ngày khai hoang, lập nghiệp cho đến hôm nay. Những địa danh hết sức gần gũi và thân thương ấy luôn khắc đậm trong tâm hồn của mỗi người dân nơi đây và ấn tượng mãi đối với bất cứ những ai đến với Bạc Liêu dù chỉ một lần.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
Đào Duy Anh (1957). Hán Việt tự điển. Sài Gòn : Trường Thi xuất bản.
Nguyễn Hữu Hiếu (1992). Truyện kể dân gian Nam Bộ. NXB Thành phố Hồ Chí Minh.
Bùi Thị Lân (2017). Phương thức định danh của địa danh ở Bình Định và Quảng Nam. Kỷ yếu khoa học Ngôn ngữ ở Việt Nam, Hội nhập và phát triển. Hà Nội: NXB Dân Trí.
Từ Thu Mai (2004). Nghiên cứu địa danh Quảng Trị. Luận án Tiến sĩ Ngữ văn. Đại học Quốc gia Hà Nội – Đại học Khoa học Xã hội & Nhân văn Hà Nội.
Hoàng Phê (2003). Từ điển tiếng Việt. NXB Đà Nẵng.
Nguyễn Phương Thảo (1992). Văn hóa dân gian Nam Bộ, những phác thảo (in lần thứ hai), tr.75-76. NXB Giáo dục.
Hoàng Tiến Tựu (1997). Mấy vấn đề phương pháp giảng dạy, nghiên cứu văn học dân gian. NXB Giáo dục.
TÀI LIỆU NGUỒN KHẢO SÁT
Chu Xuân Diên (2011). Văn học dân gian Bạc Liêu. NXB Đại học quốc gia Hà Nội.
Nguyễn Văn Thanh (2009). Văn học dân gian Bạc Liêu. Nxb Hội nhà văn.
Nguồn: Kỷ yếu điện tử Hội thảo Quốc gia Nghiên cứu liên ngành
về Ngôn ngữ và Giảng dạy ngôn ngữ lần thứ V
Thánh Địa Việt Nam Học
(https://thanhdiavietnamhoc.com)
| Download file (PDF): Phương thức định danh của địa danh trong truyện kể dân gian Bạc Liêu (Tác giả: Nguyễn Phước Hoàng) |