Tiếp nhận VĂN HOÁ ĐẠI CHÚNG của SINH VIÊN VIỆT NAM hiện nay: Phương thức và giải pháp (Phần 1)

ĐẶNG THỊ TUYẾT
(Viện Văn hoá và Phát triển, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh)

TÓM TẮT

     Sinh viên (SV) đại diện cho lực lượng lao động tương lai của đất nước, tiềm lực, trí tuệ, trí lực của họ quyết định sự phát triển của đất nước cả trong tương lai gần và xa. SV là tầng lớp có tri thức, có sức trẻ, năng động, sáng tạo, nhanh nhạy, dễ nắm bắt, tiếp thu cái mới, cái tích cực, phân biệt được cái tiêu cực, bảo thủ,… Vì thế, có thể khẳng định SV là tầng lớp xã hội mà ở đó tiếp nhận và hội nhập văn hoá, lựa chọn các loại hình văn hoá đại chúng (VHĐC) được thể hiện rõ ràng, đầy đủ nhất. Nếu được trang bị một phông văn hoá tốt, họ sẽ biết lựa chọn những sản phẩm VHĐC phù hợp, tiếp cận được tinh hoa văn hoá nhân loại mà vẫn giữ gìn và phát huy bản sắc dân tộc.

    Từ khóa: Sinh viên, tiếp nhận, văn hóa đại chúng.

    Phân loại ngành: Văn hóa học

x
x x

ABSTRACT

     Students represent the future workforce of the country, with their potential, intellect, and intelligence determining the country’s development both in the near and far future. Students are knowledgeable, with vitality, dynamism, creativity, and awareness to new things, easily grasping and absorbing new and positive things, and distinguishing them with the negative ones and those not wanting renovation. Therefore, it is possible to assert that students are the social stratum where the reception and integration of culture, and the selection of types of popular culture, are demonstrated most clearly and fully. If equipped with a good cultural background, they will know how to choose the appropriate popular cultural products, approaching the quintessence of the culture of humanity while preserving and bringing into play the national identity.

     Keywords: Students, reception, popular culture.

    Subject classification: Cultural studies.

x
x x

1. Đặt vấn đề

     Sau hơn 30 năm đổi mới, Việt Nam đã có sự “thay da đổi thịt” lớn, đặc biệt là về kinh tế. Bước chuyển về kinh tế đã tạo đà cho sự thay đổi về văn hoá, xã hội. Sự biến đổi về thang đo giá trị trong xã hội, sự thay đổi trong lối sống, thói quen, hành vi của người dân đã dần tiệm cận với những giá trị chung toàn cầu, nhất là trong giới trẻ. Những hiện tượng nảy sinh qua âm nhạc, thời trang, và lối sống cho thấy một lớp văn hoá mới – văn hoá giới trẻ – đã ra đời, hoàn toàn phù hợp với những biến đổi về cơ cấu kinh tế, xã hội của đất nước trong thời đại mới.

     Có thể thấy trong những năm qua, đời sống văn hoá người dân có nhiều chuyển biến tích cực và sôi động hơn, người dân và doanh nghiệp được tham gia sáng tạo và thụ hưởng. Hệ thống rạp chiếu phim, nhà hát… được làm mới, phát triển thêm theo hướng hiện đại để chiều lòng du khách. Các tuần lễ văn hoá Pháp, tuần lễ văn hoá Đức, tuần lễ văn hoá Ấn Độ, tuần lễ văn hoá Nhật Bản… thường xuyên được tổ chức. Bên cạnh các buổi quảng bá, giới thiệu nền điện ảnh, âm nhạc, các tuần lễ văn hoá này còn giới thiệu về Nm thực, về thời trang đất nước mình. Các ngày hội văn hoá của các quốc gia cũng thường được tổ chức ở Hà Nội, như Lễ hội Hoa anh đào Nhật Bản, Lễ hội hoa hồng Bungari. Các ngày lễ của nước ngoài như lễ Halloween, Valentine, Cosplay… đã trở thành sinh hoạt giải trí thường xuyên của SV. Đây là dịp giao lưu, gặp gỡ bạn bè, là dịp để họ được chơi, được hòa vào nhịp sống văn hóa đương đại.

     Tham gia các lễ hội cũng là cách để SV thể hiện và chia sẻ các giá trị cá nhân của mình với cộng đồng xã hội. Nhiều tổ chức SV qua các lễ hội, đề cao tính tự lập, tự chủ đưa ra nhiều thông điệp về nghĩa cử nhân văn, bảo vệ môi trường, chung tay vì cộng đồng. Nếu nhìn ở khía cạnh tích cực, lễ hội thực sự là nơi trao gửi và giao lưu không chỉ văn hoá, mà còn là nơi nuôi dưỡng, trao gửi tình yêu thương. Đó thực sự là một sân chơi lành mạnh, bổ ích và giá trị cho các bạn SV bởi nó tạo môi trường giao lưu văn hóa, nâng cao sự hiểu biết, hòa nhập của SV với các nền văn hóa trên thế giới.

     Sự tích cực, chủ động tiếp nhận VHĐC của SV chính một phần nhờ vào bối cảnh kinh tế xã hội đặc thù của đất nước trong bối cảnh hội nhập và toàn cầu hoá. Trong quá trình toàn cầu hóa văn hóa, những đỉnh cao tiến bộ của nhân loại sẽ có sự gặp gỡ, được lan truyền và nhân rộng. Từ đó xác lập, phổ biến những giá trị và chuNn mực mang tính nhất thể hóa ở phạm vi toàn cầu trên cơ sở đối thoại văn hóa.

     Bên cạnh đó, sự phát triển của ngành công nghiệp văn hoá (CNVH) đáp ứng nhu cầu văn hóa đa dạng và phức tạp của xã hội, đặc biệt là đối với SV. Nó góp phần tạo nên quá trình đa dạng hóa và dân chủ hóa về tri thức cho xã hội, đáp ứng một cách dễ dàng, sẵn có, thông qua việc tiêu dùng những sản phẩm VHĐC. Là ngành nghề sản xuất các sản phNm văn hóa và cung cấp dịch vụ văn hóa, CNVH lấy sự hài lòng, thỏa mãn nhu cầu văn hóa của mọi người làm mục tiêu chủ yếu. Không những thế, CNVH còn biến mỗi cá nhân thụ hưởng văn hoá trở thành những nhà sản xuất như Paul Willi (1990) cho rằng: “Những quá trình của sự hàng hoá hoá làm cơ sở cho “một nền văn hoá chung” trong việc tiêu dùng những thực hành của người trẻ tuổi… Nền văn hoá đương đại không phải là một bề mặt vô nghĩa hay hời hợt mà nó kéo theo sự sáng tạo ý nghĩa tích cực bởi tất cả mọi người với tư cách là những nhà sản xuất văn hoá” [1]. Sự ngập tràn thông tin từ các dạng văn hóa truyền thông, truyền hình giải trí, quảng cáo khuếch trương hình ảnh các tập đoàn đa quốc gia hàng ngày đang tác động đến thói quen hưởng thụ văn hóa và lối sống SV.

     Hiện nay, sự phát triển của ngành CNVH mang lại nhiều cơ hội để SV tiếp nhận các sản phẩm VHĐC. Nó cũng mang lại những hiệu ích quan trọng trong việc phổ biến VHĐC đến với một đối tượng tiếp nhận đa dạng, năng động và ưa khám phá, sáng tạo như SV. Qua việc tiếp nhận VHĐC, SV đã tích lũy, tiếp thu được tinh hoa văn hóa nhân loại, biết khát vọng, sống nhân văn hơn và cũng biết trân trọng hơn tinh hoa văn hóa dân tộc. Bài viết phân tích phương thức và các giải pháp nâng cao khả năng tiếp nhận VHĐC của sinh viên Việt Nam hiện nay.

2. Phương thức tiếp nhận văn hóa đại chúng của sinh viên Việt Nam

     Ở Việt Nam hiện nay, Internet có vai trò thiết yếu đối với thế hệ 9x,10x. Thế hệ này đã trở thành những con người lớn lên trọn vẹn trong không gian số, hay còn gọi là những “digital native”. Năm 2001, Mark Prensky đã đưa ra khái niệm “digital native” chỉ những người cuộc đời họ vây xung quanh bởi sử dụng máy tính, trò chơi điện tử, nhạc số, video, điện thoại di động và tất cả những vật phẩm sinh ra từ thời đại kỹ thuật số và có vô số cách hành xử khác nhau. Những “digital native” đã phát triển những biểu hiện về mặt tâm lý vô cùng mới so với những thế hệ trước.

     Công nghệ và truyền thông đang giữ vai trò hết sức quan trọng trong hoạt động giải trí. “Dường như chẳng có gì có thể kiếm được dễ dàng cho bản sắc dân tộc hoặc tôn giáo, lòng yêu nước. Và bởi vì những điều hấp dẫn này lại được phóng đại lên hoặc được truyền bá bởi một hệ thống các phương tiện truyền thông hoàn hảo nhắm tới một nền VHĐC, cho nên chúng đã gây nên hiệu quả rất dễ nhận thấy” [2, tr.576].

     Nhờ sự phát triển của công nghệ, truyền thông, sản phẩm VHĐC trở nên dễ tiếp cận hơn, rẻ hơn, thậm chí nó làm được quá nhiều điều kì diệu giúp con người thoả mãn bất kì giấc mơ giải trí nào. Trong điện ảnh đó là kĩ xảo 3D, 4D, 5D, 6D, giúp con người chinh phục nhiều tác phẩm phim bom tấn đạt độ chính xác cao và chân thật, sống động. Công nghệ cũng giúp ngành công nghiệp thời trang bước sang một trang mới với việc xử lí chất liệu, quảng bá thương hiệu. Trong âm nhạc, ngay cả với những nghệ sĩ đã qua đời cũng vẫn đều đặn kiếm ra tiền. Công nghệ “Hologram” đã dựng lại hình ảnh ba chiều điệu nhảy moonwalk của Micheal Jackson tại lễ trao giải Billboard 2014. Không chỉ làm sống lại những người đã chết, các kế hoạch liên quan đến “Hologram” còn là dựng lại hình ảnh thời trẻ, ví dụ một Madonna ở tuổi 27 trên sân khấu. Và dường như sự phát triển của công nghệ để dành riêng cho đối tượng làm chủ được công nghệ và đam mê khám phá như SV. Truyền thông đại chúng không chỉ có tác động định hướng lối sống mà còn định hướng về hệ giá trị, quan niệm về bản thân, về xã hội, về văn hoá tiêu dùng. Truyền thông đại chúng làm cho các sản phNm không chỉ có ý nghĩa tiêu dùng, mà còn có ý nghĩa như biểu tượng văn hoá, thông qua chúng, nhân cách cá nhân được khẳng định.

     Truyền thông đại chúng định hình VHĐC. Tác động của truyền thông đại chúng đến VHĐC là sự nổi lên của “nền văn hoá gắn với công nghệ mới”, mà có thể kể ra các thể loại thành viên của nó như: các fan hâm mộ The Beatles, các hippies ở những thập niên 50, 60 của thế kỉ trước, hay những kẻ “nghiện games” “nghiện mạng”, hoặc những cộng đồng “thờ phụng” công nghệ cao… ngày nay.

     Nhờ sự phát triển của truyền thông, SV tiếp cận VHĐC dễ dàng hơn, tiện ích hơn, cập nhật, đa dạng và rẻ hơn. Phương thức tiếp nhận VHĐC của SV hầu hết là từ Internet và mạng xã hội. SV có nhiều sự chọn lựa VHĐC phù hợp với điều kiện cá nhân. Không những thế, công nghệ và truyền thông giúp SV tương tác, bày tỏ quan điểm cá nhân cũng như có thể đồng thời là những nhà sáng tạo, sản xuất các sản phẩm VHĐC.

     Sự chủ động, thích khám phá các yếu tố mới lạ là một đặc trưng tiêu biểu của tâm lý SV. Trong bối cảnh hiện nay, SV quan tâm hơn tới những yếu tố mới lạ, trẻ trung của  VHĐC. Quá trình tiếp nhận VHĐC ảnh hưởng mạnh đến hành vi ứng xử trong quan hệ bạn bè của SV. Đó là xu hướng rộng mở hơn và có nhiều dấu hiệu về các hình thức kết bạn, tạo dựng mối quan hệ lậu dài. SV thích kết giao để học hỏi, cũng là cách qua đó họ định hướng cho sự phát triển của chính mình. Trong gia đình, trong mối quan hệ với người thân, SV biết cách quan tâm, yêu thương và bộc lộ cảm xúc hơn. SV cho rằng ảnh hưởng tích cực của VHĐC ngoài việc giúp họ thư giãn, giải trí, tái tạo năng lượng cho cuộc sống, còn giúp họ có động lực học ngoại ngữ, giúp họ hoà nhập với bạn bè quốc tế, giúp họ có cơ hội đi du lịch nhiều hơn. Sản phẩm VHĐC cũng giúp SV nhìn cuộc sống nhân văn, nhẹ nhàng hơn, biết trân trọng những giá trị truyền thống tốt đẹp của dân tộc. Nhu cầu của SV thông qua văn hoá giới trẻ để khẳng định vai trò, vị trí của mình trong hệ thống chung của xã hội. Đó là môi trường để họ tìm tòi và định hình hướng đi, lối sống – hay còn gọi là bản sắc – cho riêng mình. Cũng chính vì thế, xã hội cần có cái nhìn cởi mở, rộng lượng hơn, và tôn trọng để giới trẻ được trải nghiệm, hình thành và xác lập thế giới của riêng mình. Trong bối cảnh hội nhập, lại làm chủ được công nghệ, SV có cơ hội trải nghiệm, cọ xát, thẩm thấu với văn hoá bên ngoài là đương nhiên. Cũng từ đó, họ đặt ra yêu cầu khác hơn về quyền được thụ hưởng các sản phẩm văn hoá phù hợp với mình.

     Đặc biệt, vì tự tìm hiểu mọi thứ trên mạng, nên tuy còn hơi sớm, nhưng đã có thể nhận xét là SV ngày càng giỏi trong việc tự nhận thức (về bản thân), tự lực, độc lập, bản lĩnh, thích đổi mới và có mục tiêu rõ ràng. Các phương tiện truyền thông đại chúng mới như điện thoại, Internet đã tạo tiền đề thúc đẩy quá trình cá nhân hoá của SV trong xã hội, thể hiện rõ nét nhất ở các khía cạnh: có vật sở hữu riêng, có thể thể hiện cá tính, tính cách riêng của mình trên những đồ vật, vật dụng ấy, có thể lựa chọn dịch vụ hoặc sản phẩm tuỳ theo mục đích của mình. Không gian mạng xã hội cùng với văn hoá tham gia giúp SV có cơ hội được đóng góp và thể hiện bản thân. Mạng xã hội với văn hoá tham gia giúp nhiều SV kết nối với nhau và tạo ra một cộng đồng gắn bó. Youtube mang đến một không gian văn hoá bình đẳng và tương đối đại chúng, xoá nhoà các ranh giới và khoảng cách. Không chỉ nỗ lực giải quyết các vấn đề cá nhân, SV còn bày tỏ những mối quan tâm với những sự kiện văn hoá, xã hội và chính trị. Nhờ đó, khả năng kết nối, khả năng lan toả của VHĐC ngày càng rộng mở. Công nghệ đã thay đổi cách SV tiếp nhận và nhận thức về thế giới. Sự phát triển của mạng xã hội, cùng các tính năng ngày càng mạnh mẽ của nó, đã hình thành ở SV một tâm thế chủ động và tự tin. SV thích chia sẻ, thích lên tiếng và mong muốn được lắng nghe. Khát khao thể hiện cái tôi thẳng thắn và mãnh liệt, SV không ngần ngại khi thể hiện chính kiến riêng, ngay cả khi đi ngược ý kiến của thế hệ trước, thậm chí tách biệt suy nghĩ số đông. Đặc biệt, việc tiếp cận thông tin trên mạng, SV ngày càng giỏi trong việc tự nhận thức về bản thân, tự lực, thích đổi mới và hướng tới mục tiêu. Họ cũng có nhiều đòi hỏi hơn cho sản phẩm hay dịch vụ. Bìa tạp chí Time số tháng 5/2013 từng đăng hình một thiếu nữ tuổi teen chụp ảnh tự sướng với dòng tiêu đề nổi tiếng và khá shock: “Thế hệ của tôi, tôi, chính bản thân tôi”.

     SV thể hiện khả năng sáng tạo với nhân vật trung tâm là chính mình, chứ không cần thông qua một hình ảnh khác mang tính thông điệp và dấu ấn cá nhân. Chính vì thế, chưa bao giờ, tính chất nghệ thuật lại dự phần vào đời sống thường nhật rộng khắp như hiện nay. Mỗi SV, nếu muốn, đều có thể là một nghệ sĩ, thu hút sự chú ý, lắng nghe và theo dõi…Và đó là lí do sự tiếp nhận VHĐC trở nên vô cùng quan trọng, không chỉ cộng đồng dân tộc mà ở từng cá thể đơn lẻ.

     Có thể nói, nền tiểu văn hoá tuổi trẻ trên với sự xuất hiện của lớp công chúng mới năng động với những nhu cầu thNm mĩ mới thực sự mang lại một bức tranh đầy màu sắc cho văn hoá đương đại. Với sự hỗ trợ của truyền thông, công chúng chủ động không chỉ là người thụ hưởng mà còn chủ động sáng tạo ra các sản phẩm văn hoá. Do đó, văn hoá từ chỗ là sản phẩm đặc quyền của tầng lớp tinh hoa, giờ đây hoà trộn trong đời sống thường nhật, với những con người bình thường, nhịp sống bình thường. Đó cũng là cách lan toả tầm ảnh hưởng của VHĐC tới SV một cách nhanh và hiệu quả nhất.

     Truyền thống dân tộc cùng những tiêu chí của thời đại khiến SV cởi mở hơn nhưng cũng cẩn trọng hơn trong việc tiếp nhận các yếu tố văn hoá bên ngoài, trong đó có VHĐC. Yêu thích khám phá cái mới, cái tiến bộ, nhân văn của thời đại để làm giàu vốn văn hoá dân tộc, vừa nằm trong tâm lý tiếp nhận của SV, vừa nằm trong xu thế chung của thời đại. Tuy vậy, những ma trận các sản phẩm VHĐC với sự hậu thuẫn của truyền thông cũng mang lại nhiều hệ luỵ.

     Đó là sự lệ thuộc vào truyền thông, bị truyền thông dẫn dắt. Nó dẫn đến một bộ phận SV tiếp nhận thụ động, dễ adua, bắt chước, sống với các giá trị ảo, thậm chí, ảnh hưởng không nhỏ tới hành vi và đạo đức của họ. Tình trạng phạm tội ngày càng trẻ và manh động hơn, xu hướng sống thực dụng, chạy theo vật chất, ích kỉ cá nhân đang ngày càng nhiều.

Nguồn: Tạp chí Khoa học xã hội Việt Nam, số 11 – 2019.
Ảnh đại diện: Ứng Dụng Đèn LED Trong Biểu Diễn Nghệ Thuật –
Ban Tu thư (thanhdiavietnamhoc.com) thiết lập.
Nguồn ảnh: http://hoabinhevents.com/

     Mời xem tiếp:

Tiếp nhận VĂN HOÁ ĐẠI CHÚNG của SINH VIÊN VIỆT NAM hiện nay: Phương thức và giải pháp (Phần 2)