Tìm hiểu về HENRI OGER – Nhà Đông phương học Pháp – Tác giả bộ tư liệu “KĨ THUẬT CỦA NGƯỜI AN NAM” (Technique du Peuple Annamite)

1. Vai trò của những nhà Đông phương học Pháp tại Đông Dương

     1.1. Sự can thiệp của Pháp

     a. Ngày nay, dân tộc Việt Nam không còn thấy bóng người Pháp thực dân trên đất nước này. Có chăng là chỉ thấy họ qua sử sách hay trên tập kỉ yếu của Trường Viễn Đông Bác Cổ (École Française d’Extrême Orient) của Hội nghị Nghiên cứu Đông Dương (Bulletin de la Société des études Indochinoises) của Hội Những người bạn của Thành Huế cổ (Bulletin des Amis du vieux Huế) hoặc của Viện Nhân loại học Đông Dương (Publication de l’Institut Indochinois pour l’étude de l’homme),… qua những tư liệu nghiên cứu về đời sống văn hoá vật chất, tinh thần của dân tộc Việt Nam mà họ để lại. Trong đó có tư liệu không chỉ xác định sự có mặt của những học giả từ gần trăm năm nay mà còn sự có mặt của những vị cha cố từ mấy thế kỉ trước, qua nhiều trang sưu tầm, khảo cứu về “Sứ mệnh của các cha cố dòng Tên ở xứ Đàng Ngoài 1 và những tiến bộ lớn mà sự giảng đạo đã đạt được trong việc cảm hoá theo đạo Chúa, những kẻ vô đạo từ năm 1627 đến 1646”.

     b. Những vị cha cố ấy không chỉ đặt chân lên các vùng châu thổ ven biển xứ Đàng Trong hay ra Đàng Ngoài mà còn đi sâu vào những miền rừng núi như linh mục Savina tìm hiểu các dân tộc thiểu số Việt Bắc và Hoa Nam; như cha cố Cadière – ngoài những đề tài về xã hội, ngữ văn, văn học dân gian người Kinh – còn có những đề tài về lịch sử liên quan đến người Chàm, hay đi sâu vào miền Nam Tây Nguyên – như Dourisboure – để nghiên cứu dân tộc học. Lại còn có cha cố như Alexandre de Rhodes chịu khó tổng hợp lại những thành quả trước đây để viết bộ Từ điển Việt, Bồ Đào Nha và Latin (Dictionarium Annamiticum, Lusitanum et Latinum – Roma 1651).

     c. Nhưng thời ấy, không chỉ có những vị cha cố giám mục, học giả mà còn có những lái buôn. Tuy bận rộn công việc làm ăn nhưng họ vẫn có mặt ở Đàng Ngoài để viết tường thuật – như trường hợp của Tavernier, hay chỉ miêu tả vùng đất nơi ấy như Samuel Baron (người Anh). Họ cũng rất quan tâm đến tình hình chính trị, xã hội, phong tục, tập quán và địa lí, lịch sử ngôn ngữ nơi họ đặt chân đến.

     d. Nhưng đặc biệt lại có những quan chức Pháp không chỉ lo cai trị mà còn dành nhiều thì giờ để xem xét, nghiên cứu như Sabatier – đặt căn cứ vào luật tục và trường ca Êđê; như Landes để ý đến truyện cổ dân gian và ngữ văn Việt Nam; như Cordier – tuy làm nhà đoan nhưng vẫn hành nghề phiên dịch cho Sở Tư pháp Đông Dương rồi dạy tiếng Việt, chữ Hán cho công chức Pháp. Còn viên quan ba Cesbron chuyên lái máy bay, ý muốn đưa truyện cổ tích thần tiên và các truyền thuyết Việt Nam lên chín tầng mây xanh.

     e. Nhưng lại có Bajot chịu khó dịch thơ Lục Vân Tiên của cụ Đồ Chiểu ra tiếng Pháp  từng chữ, từng câu. Những  người Pháp như thế đã có nhiều, trong số đó có những người nổi tiếng như một G.Dumoutier – nhà khảo cổ học, nhà Đông phương học – được viên Toàn quyền đưa sang Việt Nam làm phiên dịch; một Maurice Durand từng nổi tiếng với tác phẩm Tranh dân gian Việt Nam (imagerie populaire Vietnamienne), một Pierre Huard để lại tên tuổi với quyển Hiểu biết về Việt Nam (Connaissance du Việt Nam). Gần hơn nữa lại còn có Philippe Langlet, thạc sĩ sử học từng giảng dạy Đại học Văn khoa Saigon cũ và từng dịch Khâm Định Việt sử thông giám cương mục (1970) để làm luận ánTiến sĩ đệ tam cấp. Nhưng ngày nay, thế hệ ấy có lẽ đã không còn bao nhiêu nữa. Họ đã nhường chỗ cho những nhà Đông phương học khác người Liên Xô, Nhật, Mĩ,… Tuỳ theo quan điểm nghiên cứu duy vật hay duy tâm, biện chứng hay siêu hình,… mà môn Việt Nam học được trải ra trước mắt họ với những yếu tố mới.

     f. Tuy nhiên qua những tư liệu còn để lại như trên, chúng ta vẫn chưa thấy người Pháp nào mang tên Henri Oger! Có lẽ chúng ta thử đọc qua bài viết của Pierre Huard đăng trên tập Kỉ yếu Viễn Đông Bác Cổ tựa đề “Nhà tiên phong về kĩ thuật học Việt Nam, Henri Oger”2 (h.2). Nội dung bài viết có thể làm sáng tỏ phần nào về người Pháp này.

__________
1. Vùng chúa Trịnh thống trị từ Đèo Ngang ra Bắc.

2. Pierre Huard, Le pionnier de la technologie vietnamienne, Henri Oger (1885 – 1936?), B.E.F.E.O – T.L VII 1970, pages 215, 217.

     1.2. Cuộc đời Henri Oger

     “Một người vô danh – một số phận bất hạnh bị quên lãng từ gần một thế kỉ qua”. Một nhà tiên phong về môn kĩ thuật học Việt Nam? Qua bài viết của Pierre Huard chúng ta được biết.

     a. Henri Joseph Oger (1885 – 1936?) sinh tại Montrevault (Maine et Loire) ngày 31/10/1885. Oger đậu tú tài (Latin, Hi Lạp, Triết) vào năm 1905,  sau  đó  vào  trường  Cao  học  thực  hành (ban 4).

     Oger là học trò của ông Sylvain Lévi, Louis Finot và các giáo sư tại Pháp Quốc Học viện, tại trường Cao học thực hành thuộc Đại học Sorbonne, Paris. Năm 1907, Oger đã xin Bộ Thuộc địa cho đến Bắc Kỳ để thi hành quân dịch trong 2 năm (1908 – 1909), Oger được toại nguyện (lúc này Henri Oger mới 23 tuổi). Sau đó, Oger được theo học trường Thuộc địa (1909) rồi tốt nhiệp với hạng 4 trong 26 học sinh. Tiếp tục việc học, Oger lại tốt nghiệp môn “ngôn ngữ Việt Nam” và chữ Hán.

     Ngày 3-6-1914, Oger trở về Pháp, được phục viên một năm. Đến ngày 17-6-1915 lại bị động viên. Dù đã được giới nghị sĩ Pháp gửi gắm, Oger vẫn không được làm việc tại Pháp mà phải trở sang Việt Nam.

     Do làm việc quá sức, Oger phải nằm bệnh viện nhiều lần và ngày 18-6-1919 mới được hồi hương và sau đó thì về hưu (18-10-1920). Tiếp tục tìm hiểu thêm về Oger, Huard cho biết người ta thấy Oger có mặt tại Tây Ban Nha từ tháng 2-1932 nhưng sau đó không thấy đâu nữa và xem như mất tích vào năm 1936.

     Oger lấy vợ ngày nào không ai hay, nhưng vợ chồng không có con. Người goá phụ này sống tại số 35, đại lộ Giải phóng (Libération) Chantilli (Oise) từ năm 1952 và đã mất ngày 28-12-1954.

     b. Cuộc đời của Henri Oger chỉ do Pierre Huard tìm hiểu được bấy nhiêu. Nếu còn gì nữa thì chính là cuộc đời hoạt động khoa học. Về sau này, người ta đánh giá Oger như một nhà bác học, một nhà thông thái, đã dùng con đường quân đội và hành chính trong bộ máy cai trị của Pháp để thoả mãn tính hiếu kì vô hạn của mình, đi sâu vào các lĩnh vực nghiên cứu ngôn ngữ học và văn học.

     Oger say mê làm việc như một người cuồng. Ông nghĩ ra đề án thành lập ở Đông Dương một cơ quan điều tra tìm hiểu ngôn ngữ học và phương ngữ học, tương tự như cơ quan nghiên cứu ngôn ngữ học của Anh hoạt động tại Ấn Độ.

     Nhưng những kế hoạch trên Oger chỉ bắt đầu mà không đi hết con đường vạch sẵn. Vì cuộc đời bất hạnh, bệnh tật, vì bị bạc đãi, phải chăng Oger bỏ dở công việc nghiên cứu của mình?

     c. Từ khi đặt chân lên Việt Nam, có phải những học giả phương Tây đã dựa vào phương pháp nghiên cứu có khoa học, có tổ chức quy mô và nhất là có một phương tiện trong tay với cách nhìn “chuộng lạ” và được chính quyền thực dân giúp đỡ nên họ đã đi sâu nghiên cứu về nhiều mặt mà các nhà Nho Việt Nam vì quá quen thuộc nên chưa thấy hết hay bỏ qua không để tâm tra cứu. Những tư liệu nghiên cứu mà họ để lại ấy giúp cho thế hệ sau bổ sung một cách khách quan vào vốn tư liệu mà cha ông Việt Nam đã xây dựng nên.

     d. Nhưng sự giúp đỡ của chính quyền thực dân phải chăng chưa hẳn đã vô tư khoa học? Họ đòi hỏi các học giả phải cống hiến các tài liệu để phục vụ cho mục đích cai trị. Có lẽ vì thế mà một số học giả thiếu suy nghĩ khách quan và trung thực trong khi nghiên cứu vấn đề Việt Nam?

     Trước hết phải chăng phương pháp của họ đã đi theo quan điểm của giới học thuật phương Tây trong thời kì còn hưng thịnh của chế độ thực dân? Họ nghiên cứu một dân tộc chưa phải để tìm cách đến gần mà chính là để chinh phục dân tộc đó.

     “Muốn cai trị tốt các dân tộc thuộc địa thì điều trước hết là phải hiểu tường tận dân tộc mình cai trị như thế nào”.

     Lời nói trên đây của Toàn quyền Doumer như một chỉ thị. Nhưng phải chăng là muốn hiểu tường tận về một dân tộc một cách phô thác, Doumer đã phải dựa vào trường phái chức năng của dân tộc học phương Tây mà chức năng của nó không phải giải thích nguồn gốc lịch sử của các nghi lễ, phong tục dân tộc đó mà chính là chứng minh ý nghĩa thực tiễn hay chức năng của chúng trong xã hội và chứng minh với mục đích nhất định? 1

     e. Không những thế mà trong phương pháp sưu tầm, nghiên cứu – có phải trường phái này thường hay chú ý đến các hiện tượng đóng màng trên mặt các phong tục, tập quán, để tìm hiểu những khía cạnh kì lạ theo “gu ngoại dị” (gout exotique)?

     Và có phải chính mục đích, nhiệm vụ và phương pháp nói trên đã trang bị cho Oger đến vùng đất lạ này. Nếu thế thì Oger đã chọn đối tượng như thế nào để nghiên cứu?

     Nếu Pierre Poivre đã từng sang Viễn Đông để nghiên cứu vị trí chính trị, phong tục tập quán, tôn giáo, sản vật, thương mại của Đàng Trong trong những năm 1749 – 1750 thì Oger đã đi sâu nghiên cứu kĩ thuật của người An Nam.

     Trên bước đường tìm hiểu của mình Oger phát hiện một nền nghệ thuật độc đáo với cây bút nho uyển chuyển (H.3), sống động của một nghệ nhân tài hoa, một nền nghệ thuật điển hình và khắc gỗ tinh xảo có truyền thống và tổ chức thành phường, thành hội. Lại thêm công nghệ làm giấy dó của làng Bưởi nổi tiếng mịn màng, bền bỉ, không thua kém gì loại giấy sản xuất của phương Tây. Những yếu tố ấy đã thúc đẩy Oger kê đơn “đặt hàng”. Món hàng ấy như thế nào? Có phải là những bức tranh lễ hội truyền thống mà Dumoutier từng chứng kiến? Nếu thế thì Oger không việc gì phải chịu khó nhọc đến hai năm và cũng không phải là “nhà tiên phong về môn kĩ thuật học Việt Nam” như Pierre Huard đã mệnh danh. Oger muốn có một sản phẩm riêng cho mình là nghiên cứu đời sống vật chất của các gia đình người An Nam theo “phương pháp độc khảo” (méthode monographique).

     f. Oger cho rằng đặc điểm của phương pháp này là thiết lập những ngân quỹ dành cho may mặc, cho lương thực, nhà ở rồi tiền lương, tiền sắm sửa đồ đạc trong nhà. Oger đã cụ thể hoá thành 5 mảng đề tài:

     Thứ nhất là nguyên liệu gồm 3 loại khoáng, thực và động vật được dùng để chế tạo các sản phẩm và đồ dùng cần thiết cho sinh hoạt gia đình và xã hội. Thứ hai là nhà cửa, đồ đạc (H.4), quần áo. Thứ ba là thực phẩm và ăn uống cùng với việc giữ gìn vệ sinh và sức khoẻ. Thứ tư là thắp sáng và nấu nướng. Cuối cùng là mảng đề tài chuyên về các khí cụ và đồ nghề lao động.

     g. Để thực hiện nội dung yêu cầu nói trên, Oger đã dẫn theo một nghệ nhân Việt Nam chuyên về kí hoạ bên cạnh mình để rảo qua các phường thợ, các cửa hiệu (H.5). Các câu hỏi luôn đặt ra về tên gọi, kích thước, cách thức để chế tạo và thao tác các dụng cụ, hay đồ nghề đó.

     Người kí hoạ đã ghi nhanh lên giấy các động tác đã được diễn chậm lại từng giai đoạn như một người chụp ảnh.

     Như vậy, theo Oger, phương pháp này cho phép tái hiện hàng loạt hoạt động cùng chung một chủng loại: trên hai loại hình vẽ khác nhau nhưng bổ sung cho nhau. Đó là các đồ nghề hay đồ vật và những cử chỉ dùng để sử dụng nó. Các đồ nghề ấy bằng gỗ, bằng sắt, bằng thiếc, bằng tre sẽ giải thích lẫn cho nhau do sự xếp lại gần nhau như thế.

     h. Tiếp tục đi theo con đường đã vạch sẵn để cho việc làm của mình có giá trị khoa học thực sự, sau gần hai năm đi thực địa, Oger đã đưa những bản vẽ ấy về cho những nhà Nho có óc nhận xét sâu sắc để kiểm tra và tổng hợp lại.

     Theo Oger, cách trao đổi làm việc như thế này sẽ đi từ cái đã biết đến cái chưa biết để tìm ra cái mới. Từ đó, các nghệ nhân Việt Nam có thể tái hiện cả những phong tục tập quán cũ đã không còn tồn tại trong xã hội ngày ấy nữa.

___________
1. Theo Thiên căn lịch sử phát triển của dân tộc và các trường phái dân tộc, Dân tộc học, số 21, 15-3-1961.

2. Chính danh tác giả, tác phẩm và hình thức xuất bản

     2.1. Đây là công trình nghiên cứu mang tên “Kĩ thuật của người An Nam” của Henri Oger, gồm những tư liệu thu hoạch được tại miền trung du Bắc Bộ Hà Nội trong những năm 1908 -1909.

     2.2. Toàn bộ tác phẩm đã được thể hiện dưới hai hình thức

     a. Một bộ sách “Giới thiệu tổng quát về việc nghiên cứu kĩ thuật của người An Nam” 1 – Một tiểu luận về đời sống vật chất, về nghệ thuật và công nghiệp của người An Nam.

    b. Một bộ Album gồm 4.000 bản vẽ khắc gỗ nhan đề “Kĩ thuật của người An Nam” 2 mà Henri Oger gọi là một “Bách khoa thư về những dụng cụ, đồ nghề của các cử chỉ trong cuộc sống và nghề nghiệp của người Bắc Bộ”.

__________
1. Henri Oger – Introduction générale à l’étude de la technique du Peuple Annamite – Essai sur la vie matérielle, les arts et industries du Peuple d’Annam – Geuthner, Librairie Éditeur Jouve Cie Imprimeurs – éditeurs – Paris.

2. Henri Oger – Technique du Peuple Annamite – Encyclopédie de tous les instruments, ustensiles, de tous les gestes de la vie et métiers du Peuple Annamite Tonkinois – Journal quotidien de l’Indochine française – 114 Rue Jules Ferry, Hà Nội.

NGUYỄN MẠNH HÙNG 1

__________
1. PGS TS, Trường Đại học Quốc tế Hồng Bàng, TP Hồ Chí Minh.