Mối tương quan giữa nghệ thuật âm nhạc và một số loại hình nghệ thuật khác

THE CORRELATION BETWEEN MUSIC ART
AND OTHER ART FORMS

Tác giả bài viết:  Thạc sĩ  DƯƠNG THANH TÙNG
(Trường Đại học Sài Gòn)

TÓM TẮT

     Âm nhạc là một trong những loại hình nghệ thuật mà chúng ta rất dễ bắt gặp trong cuộc sống. Bên cạnh đó, còn một số loại hình nghệ thuật phổ biến khác như: múa, văn học, sân khấu, kiến trúc, điện ảnh v.v…

     Mặc dù các loại hình nghệ thuật này đều có nét đặc thù riêng nhưng chúng lại có mối quan hệ mật thiết với nhau. Bài viết nhằm giúp người đọc hiểu rõ hơn về vấn đề này.

Từ khóa: âm nhạc, các loại hình nghệ thuật.

ABSTRACT

     Music is one of the art forms that we easily come across in life. Besides, there are some other popular arts such as dance, literature, theater, architecture, cinema, etc. Although these types of art are unique, theyhave a close relationship with one another. The article aims to clarify this issue.

Keywords: music, types of art.

x
x x

1. Mở đầu

     Nghệ thuật là sự sáng tạo ra những sản phẩm vật thể hoặc phi vật thể, mang lại những giá trị văn hóa, tinh thần, tư tưởng và thẩm mỹ. Đó là cái hay, cái đẹp để con người chiêm nghiệm qua các giác quan, khiến họ có sự rung động về mặt cảm xúc, từ đó ngưỡng mộ bởi trình độ và tài năng vượt trên mức thông thường của người sáng tạo. Nghệ thuật được chia ra thành bảy môn cơ bản: kiến trúc, điêu khắc, âm nhạc, hội họa, văn học, sân khấu và điện ảnh. Ngoài ra, còn có nghệ thuật trang trí, múa, nhiếp ảnh.v.v. Nghệ thuật được chia thành ba nhóm: không gian (kiến trúc, hội họa, điêu khắc), thời gian (âm nhạc) và sự kết hợp giữa không gian – thời gian (sân khấu, điện ảnh). Mỗi loại hình nghệ thuật đều có nét đặc trưng riêng, đồng thời chúng có nhiều thể loại khác nhau. Chẳng hạn, trong nghệ thuật văn học gồm có tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ ca.v.v. trong nghệ thuật sân khấu có kịch nói, kịch hát… trong âm nhạc có ca khúc, tổ khúc, giao hưởng.v.v.

     2. Nội dung

     Mỗi loại hình nghệ thuật đều có cách thể hiện tiếng nói tâm hồn của riêng mình, chúng bổ sung cho nhau, làm phong phú cho hoạt động nghệ thuật của con người, nhằm đáp ứng nhu cầu thẩm mỹ của xã hội, điển hình là nghệ thuật âm nhạc. Âm nhạc là một trong những loại hình nghệ thuật cổ xưa nhất. Với sự phong phú của các thể loại và hình thức, nghệ thuật âm nhạc rất đa dạng và độc đáo. Vì thế nó luôn đồng hành trong suốt cuộc đời của mỗi con người. Âm nhạc đặc biệt ở chỗ có nhạc điệu, âm trầm bổng, nhịp nhàng theo tiết tấu riêng của từng thể loại, phục vụ mọi nhu cầu về thưởng thức, vì vậy có thể khiến người ta buồn, vui, sầu não, hân hoan.v.v. Là loại hình nghệ thuật của âm thanh và thời gian, đồng thời với tính chất trừu tượng, âm nhạc dễ dàng kết hợp với các loại hình nghệ thuật khác. Tuy nhiên, trong phạm vi một bài báo, chúng tôi chỉ nêu lên điển hình một số loại hình nghệ thuật liên quan đến âm nhạc như múa, thơ ca, kịch nghệ. Đặc biệt là sự kết hợp giữa âm nhạc với thơ ca và múa vì chúng có tiết tấu. Âm nhạc cũng thống nhất với kiến trúc mặc dù kiến trúc là một loại hình nghệ thuật cụ thể, người xem có thể thấy rõ từng chi tiết và có đặc điểm không gian. Trong điện ảnh, âm nhạc đóng vai trò rất ưu thế: “Âm nhạc là một thành tố quan trọng trong hệ thống các ký hiệu âm thanh, góp phần quan trọng vào quá trình sáng tạo tác phẩm điện ảnh. Việc điện ảnh đưa âm nhạc vào trong phim đã tạo nên những hiệu quả cảm xúc, đưa lại cho người xem những mỹ cảm” (Phan Thị Bích Hà, 2015).

     2.1. Âm nhạc và múa

     Múa là một bộ môn nghệ thuật biểu diễn sử dụng ngôn ngữ hình thể để phản ánh tình cảm, hiện tượng của cuộc sống. Đặc trưng của múa là động tác, đội hình cách điệu. Âm nhạc và múa là hai loại hình nghệ thuật xuất hiện rất sớm của loài người, chúng gắn kết với nhau trong cả tiến trình lịch sử văn hóa, nghệ thuật của mỗi dân tộc, mỗi quốc gia. Cứ như thế, chúng cùng đồng hành, tồn tại và phát triển ngày một hoàn thiện. Vẻ đẹp của múa trước hết là thể hiện ở sự tự do, có tiết tấu và sự thôi thúc buộc người ta phải cử động. Âm nhạc và múa có một sự tương đồng giữa tiết tấu(1) và nội dung, cảm xúc phong phú của âm nhạc có thể đáp ứng tốt để đệm cho điệu múa, góp phần làm tăng thêm vẻ say đắm và nâng cao ý nghĩa cũng như giá trị của nghệ thuật múa. Như vậy, âm nhạc có được một sự diễn giải cụ thể thông qua điệu múa, và điệu múa có được sức mạnh cảm xúc thông qua âm nhạc.

     2.2. Âm nhạc và văn học

     So với sự hợp nhất của âm nhạc với nghệ thuật múa, sự hợp nhất của âm nhạc với văn học cũng gần như tương đương về tính tự nhiên và tính cổ xưa. Thực chất, các âm trong văn học chính là âm thanh của từ ngữ được phát ra và được tinh lọc để đưa vào âm nhạc. Điển hình, có những bài thơ giàu nhạc tính, không cần phổ nhạc cũng có thể hát lên được (ngâm thơ). Bên cạnh đó, rất nhiều bài thơ được phổ nhạc, trở thành những ca khúc được đông đảo công chúng yêu mến. Do đó, nhiều bài thơ đã nổi tiếng càng nổi tiếng hơn nhờ những ca khúc dùng thơ làm ca từ. Ví dụ: Thuyền và biển (Thơ: Xuân Quỳnh, Nhạc: Phan Huỳnh Điểu); Hành khúc ngày và đêm (Thơ: Bùi Công Minh, Nhạc: Phan Huỳnh Điểu); Lời ru trên nương (Thơ: Nguyễn Khoa Điềm, Nhạc: Trần Hoàn), Đất nước (Thơ: Tạ Hữu Yên, Nhạc: Phạm Minh Tuấn).v.v. Trong lĩnh vực sáng tác ca khúc, hầu như nhạc sĩ nào cũng đã từng tìm đến thơ để phổ nhạc, đặc biệt là những người mới học sáng tác nhạc. Nhờ lấy cảm hứng trong ca từ của bài thơ nên nhạc sĩ có thể viết thêm giai điệu của âm nhạc để tạo nên những bài hát có giá trị. Tuy nhiên, những điều nêu trên thuộc về đa số chứ không phải là tất cả, bởi vì không phải bài thơ nào cũng phù hợp để phổ nhạc.

     2.3. Âm nhạc với Sân khấu

     Một loại hình nghệ thuật khác cũng luôn có sự tham gia của âm nhạc đó chính là nghệ thuật sân khấu, điển hình là kịch. Từ những hình thức sơ khai của nghệ thuật sân khấu như các trò diễn, các hình thức kể chuyện sử thi của các dân tộc trên thế giới đến các hình thức sân khấu lớn như kịch nói của phương Tây, hoặc là tuồng, chèo, cải lương của Việt Nam.v.v… đều có sự tham gia của nghệ thuật âm nhạc. Một vở kịch dù nhỏ đến đâu nếu không có âm nhạc sẽ không thể nói đó là một tác phẩm hoàn chỉnh. Trong những hình thức sân khấu sơ khai như “Hát khan” của các dân tộc Tây Nguyên, “Đẻ đất đẻ nước” của dân tộc Mường thường có các nhạc cụ gõ, nhạc cụ hơi… đệm theo. Tuy ở đó có thể không có các làn điệu hát, nhưng nó có yếu tố hát trong các câu kể thơ hoặc có thể nói đó là những câu hát thơ mang tính ngâm ngợi. Trong sân khấu kịch nói, âm nhạc thường tham gia vào các phần mở màn, kết thúc, làm nhạc nền, nhạc chen, nhạc chuyển màn, chuyển cảnh… góp phần tạo hình tượng, tăng thêm tính kịch và nhiều khi còn có những tiết mục âm nhạc hoàn chỉnh để miêu tả tâm trạng nhân vật hoặc làm nền bổ sung cho tình tiết của vở kịch. Ví dụ, trong vở kịch nói “Peer Gynt”, nhạc sĩ Edvard Grieg(2) đã viết phần nhạc như những tiết mục âm nhạc hoàn chỉnh ở đó giai điệu đầy chất thơ đẹp như hoa đồng nội của bài hát “Khúc hát nàng Solveig” (làm nền cho cảnh nàng Solveig đứng trên bờ biển chờ đón chàng Peer Gynt trở về và rồi chàng chết trong vòng tay của Solveig) đã làm cho người xem phải xúc động. Phần âm nhạc của vở kịch “Peer Gynt” sau này đã được Grieg tách ra, viết thành tổ khúc (Suite)(3) cho dàn nhạc giao hưởng và là một trong những tổ khúc xuất sắc của âm nhạc lãng mạn thế kỷ XIX. Thế nhưng, sự kết hợp của hai loại hình nghệ thuật này cũng có nhiều khó khăn. Sự vận động của vở kịch là nhanh chóng và thẳng một mạch, trong khi âm nhạc thì chậm rãi và theo đường vòng. Do đó, nếu âm nhạc cứ theo đường của nó thì hành động kịch sẽ phải dừng lại. Hệ quả là các vở kịch sẽ ít diễn xuất hơn, thay vào đó là những màn đối thoại dài dòng. Thông thường thì sự kết hợp của hình thức âm nhạc cũng bị phá vỡ, và bị thay thế bằng mạch trong câu chuyện của vở kịch.

     2.4. Âm nhạc và kiến trúc

     Nghệ thuật kiến trúc cũng có mối tương quan với âm nhạc về nhiều khía cạnh. Trước hết, âm nhạc là nghệ thuật mang tính chất thời gian, ta cần phải có thời gian để thưởng thức một khúc nhạc, cũng như một khúc nhạc cần thời gian để biểu lộ hết những tiểu khúc. Đoạn nhạc này nối tiếp đoạn nhạc kia, các nốt nhạc theo đuổi nhau cho đến hết bài. Trong khi đó, kiến trúc nặng về không gian, một công trình kiến trúc hiện ra mà không cần người xem phải mất thời gian để theo dõi từ đầu đến cuối quá trình thi công của công trình đó. Một dinh thự có thứ tự trước sau, nhưng thứ tự ấy xuất hiện cùng một lúc, làm mất ý niệm thời gian và thay vào đó cho ta một cảm giác rất đỗi mạnh mẽ về không gian. Bởi công trình kiến trúc cần không gian mới biểu lộ được. Cho nên, trong các ngành nghệ thuật, chỉ riêng hai ngành này là có tính chất sáng tạo thuần túy. Đối với kiến trúc, vật được tạo ra là một tác phẩm rõ ràng và độc đáo, không cần dùng thiên nhiên làm mẫu mực để làm theo. Đối với âm nhạc, không cần phải giả tiếng chim hót hay tiếng suối reo để tác động lên tâm hồn con người mặc dù nó có thể làm vậy, và kiến trúc cũng không dựa vào một hình thể nào đó của thiên nhiên để gợi nơi chúng ta cảm xúc thanh thoát. Cả hai tự tạo những âm điệu, hình thức khác biệt với thiên nhiên trong khi các ngành nghệ thuật khác không sáng tạo như thế mà chỉ tái tạo lại. Ta thấy, các nghệ sĩ trong ngành hội họa, điêu khắc, thơ, kịch có thể lấy đề tài của mình đã có sẵn trong thiên nhiên và trình bày trở lại cho mọi người thưởng ngoạn với tài năng của mình. Đối với một kiến trúc sư, khi thiết kế một nhà hát là phải biết qua âm thanh học, phải biết làm triệt âm ở các vách tường và mọi bậc thang. Ngoài ra, phải thiết kế trần phản âm sao cho âm thanh đến với khán giả mà không bị độ vang làm hỏng âm thanh. Hoặc là khi thiết kế một nhà thờ, phải làm sao để tạo độ vang vừa đủ, sử dụng mái vòm để nghe âm thanh được thiêng liêng. Vì vậy, nếu kiến trúc sư có kiến thức về âm nhạc sẽ thấy rõ sự mật thiết của hai ngành nghệ thuật này. Sở trường viết nhạc của các nhạc sĩ khác nhau, có người chuyên viết nhạc tình cảm, có người chuyên về nhạc âm hưởng dân ca. v.v.. Kiến trúc sư cũng vậy, mỗi người đều có sở trường riêng, có người chuyên thiết kế bệnh viện, có người chuyên thiết kế trường học. v.v.. rồi cũng tùy theo địa điểm vùng biển, đồng bằng hay vùng cao mà công trình sẽ có kiểu dáng khác đi. Bên cạnh đó, còn tùy theo nội dung, đường nét biến đổi. Ví dụ: bệnh viện đa khoa phải khác bệnh viện phụ sản, trường âm nhạc phải khác trường phổ thông; nói đến nhà ở thì rất đa dạng, người thích kiểu Pháp, người thích kiểu Nhật; thậm chí có người thích kiểu hỗn hợp vừa Pháp vừa Nhật, vừa hoành tráng nhưng cũng phải dễ thương. Âm nhạc cũng có sự hỗn hợp như vậy, trong nhạc Jazz(4) có sự kết hợp với đàn tranh (nghệ sĩ Trần Mạnh Tuấn đã từng biểu diễn với hình thức này tại Nhạc viện TP. HCM), hoặc là sự hỗn hợp giữa điệu Tango và Habalera thành điệu Tango Habalera. Khi kiến trúc sư thiết kế xong một ngôi nhà cũng giống như nhạc sĩ sáng tác một tác phẩm âm nhạc. “Khúc dạo đầu” là người ta bước vào sân nhà để xem thiết kế bên trong, “phần trình bày” là đi vào sảnh, “dấu lặng” là khoảng dừng chân để ngắm nhìn hoặc chuyển hướng, “biến tấu” là sự thay đổi màu sắc của căn nhà, “giang tấu”(5) là lúc ngồi ở giữa nhà, ngẫm nghĩ những nơi gây ấn tượng và tiếp tục xem đi xem lại, sau đó là sự kết thúc của bài nhạc. Tuy nhiên, so sánh như trên là để ta dễ hiểu hơn về mối tương quan giữa hai loại hình nghệ thuật này với nhau mà thôi, không nhất thiết phải rập khuôn đến thế. Bởi lẽ, điều khác biệt giữa âm nhạc và kiến trúc là khi nghe một bài nhạc ta phải nghe theo thứ tự thời gian, nghe từ đầu đến cuối chứ không thể nghe ngược lại, như vậy sẽ không đúng bài nhạc. Còn đối với kiến trúc, ta có thể tham quan theo ý muốn, không cần phải theo chiều hướng nào.

     2.5. Âm nhạc và điện ảnh

     Điện ảnh cũng có mối tương quan đối với âm nhạc, trong một bộ phim luôn có sự hỗ trợ của âm nhạc để có sự hấp dẫn và xúc động hơn. Đồng thời, âm nhạc sẽ góp phần lột tả được nhân vật trong bộ phim. Có âm nhạc, phim sẽ không bị khô khan, nếu nhạc phù hợp sẽ giúp cho bộ phim thêm ý nghĩa và khiến người xem cảm thấy rung động. Phim ảnh là một loại hình nghệ thuật tổng hợp và nhạc phim là sự hỗ trợ, không thể thiếu. Phim thị trường ở Việt Nam và cả thế giới đều có ca khúc chủ đạo, đồng thời khi nghe ca khúc là người ta sẽ nghĩ ngay đến bộ phim. Ví dụ: đối với những ai đã từng được xem bộ phim Titanic, khi nghe ca khúc “My heart will go on”, họ sẽ liên tưởng đến bộ phim chứ không thể nào tách ra đứng riêng. Âm nhạc nếu không có hình ảnh vẫn là một tác phẩm độc lập, còn một bộ phim nếu không có âm nhạc sẽ không thể xem là một tác phẩm trọn vẹn. Nhạc phim thường được đề cập là ca khúc, nhạc nền và nhạc tình huống trong phim. Nhạc sĩ viết nhạc cho bộ phim trước hết phải có một ca khúc phù hợp với chủ đề, sau đó phải có phần nhạc nền thật xuất sắc để chuyển tải được thân phận nhân vật và hình ảnh mà bộ phim muốn gửi đến người xem.

3. Kết luận

     Rõ ràng, nghệ thuật âm nhạc có mối tương quan với một số loại hình nghệ thuật khác. Sự kết hợp này sẽ giúp cho nghệ thuật thêm phong phú, tác phẩm được sinh ra từ sự kết hợp như vậy thật sự là một hình thức nghệ thuật mới. Nhờ đó, nghệ thuật âm nhạc càng thêm đa dạng, ngoài những tác phẩm âm nhạc độc lập, chúng ta dễ dàng nghe thấy âm nhạc ở trong hầu hết các bộ phim, các điệu múa, nhiều bài hát được phổ từ thơ. v.v…

     Chú thích:

(1) Tiết tấu: sự nối tiếp các âm thanh có trường độ (độ dài – ngắn của âm thanh) giống nhau và khác nhau.

(2) Edvard Grieg: nhà soạn nhạc, nhạc trưởng, nghệ sĩ Piano người Na Uy.

(3) Tổ khúc (Suite): một bộ các tác phẩm khí nhạc được sắp xếp theo thứ tự nhằm để biểu diễn riêng một mạch.

(4) Jazz: một thể loại âm nhạc có nguồn gốc từ Hoa Kỳ, là sự pha trộn của âm nhạc Blues (những điệu hát của miền Tây Châu Phi, được các nô lệ da đen mang sang Bắc Mỹ) và hòa âm trong âm nhạc cổ điển.

(5) Giang tấu (interlude): phần dạo nhạc giữa các lần biểu diễn khác nhau.

TÀI LIỆU THAM KHẢO

     Dương Viết Á. (1994). Âm nhạc – Lý luận và cây đời. Hà Nội: NXB Âm nhạc – Tạp chí Văn hóa nghệ thuật.

     Đỗ Văn Khang, Đỗ Huy. (1985). Mỹ học Mác – Lênin. Hà Nội: NXB ĐH & THCN.

     Đỗ Văn Khang. (1998). Lịch sử Mỹ học. Hà Nội: NXB Văn hóa.

     Hoài Lam. (1979). Tìm hiểu Mỹ học Mác – Lênin. Hà Nội: NXB Văn hóa.

     Lê Ngọc Trà. (1994). Mỹ học đại cương. Hà Nội: NXB Văn hóa thông tin.

Các đường link tham khảo:

     Hoài An. (07/03/2020, 03:00). Sự giao thoa giữa các loại hình nghệ thuật.
Truy xuất từ https://nhandan.com.vn/vanhoa/item/7713302-.html

     Dewitt H. Parker. (07/3/2020, 03:29) Âm nhạc và các loại hình nghệ thuật khác.
Truy xuất từ http://www.vanhoahoc.vn/nghien-cuu/van-hoa-hoc-ung-dung/vhh-nghe-thuat/450- dewitt-hparker-am-nhac-va-cac-loai-hinh-nghe-thuat-khac.html.

     Phan Thị Bích Hà. (08/3/2020, 19:11). Yếu tố âm nhạc trong tác phẩm phim truyện. Truy xuất từ http://skdahcm.edu.vn/?p=1100.

     Trần Quang Minh. (08/3/2020, 20:00). Mối lương duyên của âm nhạc và kiến trúc.
Truy xuất từ https://fudozon.com/tin-tuc/moi-luong-duyen-cua-am-nhac-va-kien-truc-
-1073.html

     Tọa đàm “Vai trò âm nhạc trong nghệ thuật múa”: Thể hiện âm nhạc trong múa. (09/3/2020, 21:21).
Truy xuất từ http://baobinhdinh.com.vn/viewer.aspx?macm=18&macmp=    18&mabb=45853&no_redirect=true  

      Vai trò âm nhạc trong sân khấu truyền thống Việt Nam. (09/3/2020, 22:11).
Truy xuất từ https://vannghebinhphuoc.org.vn/am-nhac/vai-tro-am-nhac-trong-san-khautruyen-thong-viet-nam-44.html

     Duyên Vũ. (10/3/2020, 13:12). Âm nhạc làm mới nhân vật văn chương.
Truy xuất từ https://giaoducthoidai.vn/am-nhac-lam-moi-nhan-vat-van-chuong-
3807509.html

Nguồn: Tạp chí Khoa học Trường Đại học Sài Gòn, Số 70 (04/2020)

Thánh Địa Việt Nam Học
(https://thanhdiavietnamhoc.com)

Download file (PDF): Mối tương quan giữa nghệ thuật âm nhạc và một số loại hình nghệ thuật khác (Tác giả: ThS. Dương Thanh Tùng)